Διαπροσωπικές Σχέσεις
Οι διαπροσωπικές σχέσεις αποτελούν αυτό που ονομάζουμε κοινωνικό δίκτυο και είναι ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι της καθημερινότητας του ατόμου.
ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Στον όρο αυτό συμπεριλαμβάνονται όλες οι προσωπικές σχέσεις που δημιουργεί και συντηρεί ο κάθε άνθρωπος στο οικογενειακό, φιλικό και εργασιακό του πλαίσιο. Οι διαπροσωπικές σχέσεις αποτελούν αυτό που ονομάζουμε κοινωνικό δίκτυο και είναι ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι της καθημερινότητας του ατόμου. Είναι αδύνατο για έναν άνθρωπο ενταγμένο σε μια κοινωνία να επιβιώσει χωρίς κάποιες έστω, διαπροσωπικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους. Για το λόγο αυτό θεωρείται μεγάλης σημασίας ο τρόπος που σχετίζεται κάποιος με τους γύρω του. Οι κοινωνικές αυτές συμπεριφορές ή δεξιότητες ξεκινούν να αναπτύσσονται σε πολύ μικρή ηλικία μέσα στην οικογένεια, που αποτελεί και το βασικό μοντέλο δημιουργίας σχέσεων για τον κάθε άνθρωπο. Από τον τρόπο που οι γονείς σχετίζονται και επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλά και με τα παιδιά τους, μαθαίνει και το παιδί να σχετίζεται με τους γύρω του. Πιο συγκεκριμένα δηλαδή, βιώνουν το πώς εκφράζουν τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους, πώς συζητάνε, πώς διαφωνούν, πώς ανταποκρίνεται ο ένας στις ανάγκες του άλλου, πώς τηρούν τις υποχρεώσεις μιας σχέσης και πώς βάζουν όρια μεταξύ τους. Στην πορεία φυσικά, προστίθενται και άλλες σχέσεις-μοντέλα, στο φιλικό, σχολικό κι επαγγελματικό περιβάλλον, όμως σίγουρα τον πρωτεύοντα ρόλο στη διαμόρφωση των διαπροσωπικών σχέσεων κατέχει η οικογένεια.
Στην εποχή μας βέβαια, παρατηρούμε και βιώνουμε συχνά και για διάφορους λόγους οι διαπροσωπικές σχέσεις να γίνονται αντικείμενα παραμέλησης και κακοδιαχείρισης από πολλούς ανθρώπους. Είναι σαφές ότι οι συνθήκες ζωής στις πόλεις του σύγχρονου δυτικού κόσμου δε βοηθούν ιδιαίτερα στην ανάπτυξη σταθερών και υγιών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Οι ρυθμοί ζωής είναι συνήθως εξαντλητικοί, η έμφαση στην επαγγελματική και οικονομική αποκατάσταση πολύ μεγάλη, ο ανταγωνισμός και οι αποστάσεις μεταξύ των ανθρώπων ολοένα και αυξάνονται. Η οικογένεια σταδιακά αποδυναμώνεται, τα άτομα αλλάζουν συχνά εργασία και τόπο διαμονής και οι δεσμοί χαλαρώνουν. Πολλοί άνθρωποι δημιουργούν ή διατηρούν σχέσεις εξ αποστάσεως με τη βοήθεια του διαδικτύου, γεγονός που παρ’όλα τα θετικά του, δε συνδράμει στην ανάπτυξη της διαπροσωπικής επικοινωνίας και της ειλικρινούς έκφρασης πρόσωπο με πρόσωπο.
Τα προβλήματα και οι δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις, ανεξάρτητα από τους λόγους που τα προκαλούν, μπορούν να επηρεάζουν σε καθοριστικό βαθμό τη ζωή και την καθημερινότητα του ατόμου και για το λόγο αυτό είναι χρήσιμο και θεμιτό να απευθυνθεί κάποιος σε ειδικό, εαν σε κάποια φάση της ζωής του αδυνατεί να τα διευθετήσει μόνος του. Μέσα από την κουβέντα με κάποιον «τρίτο» και με βάση την εμπειρία του, ο ψυχολόγος είναι σε θέση μέσα σε ένα απόλυτα ασφαλές περιβάλλον κατανόησης και αποδοχής, να βοηθήσει το άτομο να ξεδιαλύνει τις αιτίες των δυσκολιών του και να ανακαλύψει νέους, πιο αποτελεσματικούς τρόπους επικοινωνίας με τους σημαντικούς «άλλους» της ζωής του.
Ο φόβος του αποκλεισμού και η υπαρξιακή μας ανασφάλεια
Οι διαπροσωπικές και κοινωνικές μας σχέσεις συρρικνώνονται συνεχώς, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε άμεσα. Συχνά, σκεφτόμαστε με βάση το «Αυτοί/εμείς, εγώ/αυτός» κ.ά., αποκλείοντας άτομα, ομάδες, εθνότητες, φυλές, χρώμα, θρησκείες κ.τ.λ., δημιουργώντας, με τον τρόπο αυτόν, μια προσωπική πολιτική φυλετικού διαχωρισμού που μπορεί μεν να δημιουργεί, αρχικά, μια αίσθηση ψευδοασφάλειας, στη συνέχεια, όμως, απλώνει ύπουλα γύρω μας ένα πέπλο φόβου και πιθανών απειλών που καραδοκούν να μας πλήξουν ανά πάσα στιγμή…
Ζούμε σε μια εποχή στην οποία οι κοινωνίες έχουν υιοθετήσει μια λογική αποκλεισμού και απόρριψης. Άνθρωποι θέλουν να αποκλείουν άλλους ανθρώπους ώστε, με τον τρόπο αυτόν, να αποτρέψουν έναν δικό τους ενδεχόμενο αποκλεισμό. Οι περισσότεροι από εμάς, δεν τολμούμε να εκφράσουμε κάτι τέτοιο ανοιχτά, ούτε καν να το ομολογήσουμε στους ίδιους μας τους εαυτούς. Αυτός είναι, όμως, ο σημαντικότερος λόγος που τα απανταχού τηλεοπτικά παιχνίδια αποκλεισμού τύπου Big Brother, διαγωνισμοί τραγουδιού και χορού, Survivor κ.ά. είναι τόσο δημοφιλή. Το πλέον ενδιαφέρον σημείο αυτών των τηλεοπτικών εκπομπών είναι η στιγμή του αποκλεισμού κάποιου παίκτη ή παικτών. Όμως, αυτό το κάνουν άλλοι αντί για εμάς, αλλά για εμάς…
Τηλεοπτικά παιχνίδια αποκλεισμού: εξοικείωση με το άγχος θανάτου;
‘Όλα αυτού του είδους τα τηλεοπτικά παιχνίδια, σε ένα ψυχολογικό επίπεδο, δεν συμβολίζουν τίποτα άλλο παρά την άδικη και ελλοχεύουσα απειλή αποπομπής και αποκλεισμού μας, καθώς και την αδυναμία μας να αποτρέψουμε το ριζικό μας. Αν επεκτείνουμε τη σκέψη αυτή, στο συμβολικό της επίπεδο, μέχρι τα άκρα, τότε τα τηλεοπτικά αυτά παιχνίδια δεν είναι παρά επίσημες πρόβες θανάτου. Με τον τρόπο αυτόν, είναι σαν να εξοικειωνόμαστε σταδιακά με το φόβο του θανάτου, μέσα, όμως, από ένα παιχνίδι. Κάνουμε, δηλαδή, κάτι ανάλογο, αλλά πολύ λιγότερο επώδυνο και δυσάρεστο, με τον αρχαίο βασιλιά του Πόντου Μυθριδάτη ο οποίος, φοβούμενος μήπως τον δηλητηριάσουν, χορηγούσε στον εαυτό του, βαθμιαία αυξανόμενες, δόσεις δηλητηρίου ώστε να αποκτήσει ανοσία σε αυτό…
Η «φτώχεια» των διαπροσωπικών μας σχέσεων και η συνδρομή του διαδικτύου
Ταυτόχρονα, οι κοινωνικές μας σχέσεις είναι ή γίνονται ολοένα και πιο ευάλωτες, χωρίς να δημιουργούν πλέον το απαραίτητο αίσθημα εμπιστοσύνης. Για το λόγο αυτό, δεν μας προσφέρουν πια εκείνη την απαραίτητη ηρεμία και προβλεψιμότητα που ανακουφίζει και γαληνεύει ψυχή και νου. Αντίθετα, αποτελούν, συνήθως, πηγή συνεχούς ανησυχίας και ανασφάλειας, σε καιρούς που όλοι μας αποζητούμε, λιγότερο ή περισσότερο, τη σταθερότητα και τη συνέχεια. Όλο αυτό το μείγμα δημιουργεί μια ολοένα εντονότερη αίσθηση καχυποψίας, ανασφάλειας, φόβου, απογοήτευσης και του ενδεχόμενου να γίνουμε αποδέκτες κάποιας μορφής προδοσίας ή να βιώσουμε κάποια μεγάλη επερχόμενη καταστροφή.
Ένας τρόπος, ή καλύτερα, μια ψευδαίσθηση, αντιστάθμισης αυτής της θεμελιώδους έλλειψης εμπιστοσύνης, ασφάλειας, αλλά και ύπαρξης ουσιαστικών διαπροσωπικών σχέσεων είναι η καταναγκαστική επιθυμία απόκτησης ολοένα και περισσότερων διαδικτυακών «φίλων» που διακρίνει πολλούς από εμάς. Μέσα από αυτό, ελπίζουμε πως η ποσότητα θα μετριάσει -αν μη τι άλλο, έστω και ελάχιστα- την έλλειψη ποιότητας που χαρακτηρίζει, συχνά πλέον, τις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Στη σύγχρονη εποχή των γρήγορων ρυθμών και της αβεβαιότητας, έχουμε, δυστυχώς, «εκπαιδευτεί» να αποφεύγουμε τα προβλήματα και τις κάθε είδους δυσκολίες, παρά να τις επιλύουμε. Οι δεδομένα καλοί φίλοι λιγοστεύουν επικίνδυνα, ενώ οι άσπονδοι εχθροί -υπαρκτοί ή φαντασιωσικοί- ολοένα και περισσεύουν, πλησιάζοντας επικίνδυνα…
Τώρα πλέον, δεν υπάρχει -για να προστατεύει- ούτε καν το ασφαλές καταφύγιο της προσωπικής ζωής, από τη στιγμή που τα όρια ανάμεσα σε ιδιωτική και δημόσια ζωή έχουν σχεδόν καταλυθεί. Στην καταναλωτική μας κοινωνία, είμαστε πλέον όχι μόνο καταναλωτές αλλά και καταναλώσιμα είδη που εκτίθενται προς δημόσια θέα, «επιλογή» και «βρώση». Πλέον, εμείς οι ίδιοι λανσάρουμε, διαφημίζουμε και πουλάμε τους εαυτούς μας. Διαδίκτυο, facebook, instagram κ.ά. είναι οι σύγχρονες λαϊκές αγορές «πώλησης» ψυχών, κορμιών, εαυτών, προσωπικών μύθων και παραμυθιών και μόστρας…
Από τη μία, ο φόβος της μοναξιάς μάς ωθεί προς αυτού του είδους τη διαδικτυακή πραγματικότητα και το διαδικτυακό παζάρι ψευδαισθήσεων, ελπίδων, ελέγχου και φαντασιώσεων, αλλά, από την άλλη, ο φόβος μιας ενδεχόμενης συνάντησης με ένα ξένο άτομο μας κάνει να την αποφεύγουμε. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις, η αγάπη παραμένει ορφανή και ματαιωμένη, ο δε εαυτός μας «ασφαλής» όμηρος του φόβου του, μπροστά στο ατομικό του καταφύγιο που λέγεται οθόνη του υπολογιστή ή του κινητού του…
Η σημασία του ζωτικού χώρου
Για να έχουν οι διαπροσωπικές σχέσεις μας, νόημα, ουσία και ισορροπία είναι απαραίτητο να σεβόμαστε το ζωτικό χώρο των άλλων, να μην τους κάνουμε να ασφυκτιούν, να μην μαντεύουμε και ερμηνεύουμε συστηματικά τις προθέσεις, τις διαθέσεις και τα συναισθήματά τους ή να προσδοκούμε να συντονιστούν και να συμφωνήσουν οπωσδήποτε μαζί μας. Αυτό σημαίνει πως είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός ενδιάμεσου χώρου ανάμεσα στα άτομα και σε κάθε είδους διαπροσωπική σχέση που να δημιουργεί μια ισορροπία στην αλληλεπίδραση. Με τον τρόπο αυτόν, δίνεται ο απαραίτητος χώρος που χρειάζεται ο καθένας μας ώστε να μπορεί να εκφράζεται αβίαστα, δηλαδή να υφίστανται οι προϋποθέσεις ενός διαλόγου. Αυτό προϋποθέτει, με τη σειρά του, μια βαθιά συνειδητοποίηση και αποδοχή επί της ουσίας πως ο καθένας μας είναι μοναδικός και πως μπορεί να έχει διαφορετική θεώρηση γύρω από ουσιαστικά θέματα που αφορούν τη ζωή.
Για να μπορέσει να υπάρξει μια αυθεντική συνάντηση ανάμεσα σε εμάς και τους άλλους, θα πρέπει να ελαχιστοποιήσουμε τη δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων που βλέπουν τους άλλους ως αντικείμενα χρήσης ή κατάχρησης και ικανοποίησης προσωπικών μας αναγκών ή ανεπαρκειών. Ακριβώς αυτό, δηλαδή η θεώρηση του άλλου ως αντικειμένου, είναι που βρίσκεται πίσω από την προσπάθεια πολλών ατόμων να κάνουν, πάση θυσία και με οποιονδήποτε τρόπο, «καλή εντύπωση» στους άλλους, να επιβάλουν την άποψή τους ή να εμμένουν σ΄αυτήν με έναν ατέρμονα και ψυχαναγκαστικό τρόπο, να παίζουν το ρόλο του παντογνώστη ή του αλάθητου κριτή των πάντων, και όλα αυτά χωρίς την παραμικρή επίγνωση της υπερβολής τους πους τους εκθέτει στα μάτια των άλλων…
Μία διαπροσωπική σχέση που σέβεται τον απαραίτητο ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στον εαυτό και τους άλλους δίνει τη δυνατότητα για μια πραγματική συνάντηση ανάμεσα στα δύο μέρη που μπορεί να γίνει γόνιμη και δημιουργική. Σε μια τέτοια περίπτωση, απευθυνόμαστε στο άτομο που έχουμε τη συγκεκριμένη στιγμή απέναντί μας, αποδεχόμενοι και προσπαθώντας να κατανοήσουμε τη μοναδικότητα και την όποια διαφορετικότητά του, και όχι ως έναν απρόσωπο άλλον απέναντι στον οποίο θα πρέπει οπωσδήποτε να επιβάλουμε με κάθε τρόπο την άποψη και τα θέλω μας. Είναι πάρα πολύ δύσκολο να έχουμε σε κάθε σχέση μας την παραπάνω στάση. Είναι, όμως, πολύ σημαντικό η μεγάλη πλειοψηφία τους να χαρακτηρίζεται από αυτήν γιατί διαφορετικά η ζωή μας θα στερείται το θεμελιακό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή την επικοινωνία που βασίζεται στην αμοιβαιότητα.
Αυτός ακριβώς ο ενδιάμεσος χώρος θα πρέπει να υπάρχει και στη σχέση γονέα-παιδιού από την αρχή της ζωής, ώστε να οδηγήσει στην εξέλιξη και των δύο και όχι στην ανακύκλωση των αναγκών και των «θέλω» του «αφέντη γονιού». Ο ενδιάμεσος αυτός χώρος είναι ο κοινός τόπος όπου οι ζωτικοί χώροι των δύο τέμνονται, συναντώνται αλλά δεν εφάπτονται πλήρως. Εάν δεν συμβεί αυτό, τότε ο γονιός δεν δίνει στο παιδί τον απαραίτητο ζωτικό χώρο που χρειάζεται ώστε να εξελίξει τη διαφορετικότητα και τη μοναδικότητά του αλλά προσπαθεί να πλάσει ένα παιδί «κατ΄εικόνα και καθ΄ομοίωσίν» του, με αποτέλεσμα την εξέλιξη ενός ψευδούς εαυτού που δεν αντιπροσωπεύει τίποτα άλλο παρά την ανάγκη και απεγνωσμένη προσπάθεια του παιδιού να αγαπηθεί, έστω και με αντίτιμο τη θυσία του αληθινού του εαυτού…
Γεννιόμαστε με μια πρωτογενή ανάγκη για στενές και αμοιβαίες σχέσεις από την πρώτη στιγμή της ζωής. Για το σκοπό αυτό, είμαστε εφοδιασμένοι με ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων και με μια σταδιακά εξελισσόμενη ικανότητα να «διαβάζουμε» τις συναισθηματικές διαθέσεις των άλλων ώστε να μπορούμε να επικοινωνούμε και να τρεφόμαστε, με έναν ουσιαστικό τρόπο, ψυχικά σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Σε μια κοινωνία, όμως, όπου αυτό που αξιολογείται υπερβολικά δεν είναι παρά η προβολή μιας «σωστής» και όσο το δυνατόν πιο αψεγάδιαστης εικόνας μας προς τα έξω, ο κίνδυνος υιοθέτησης μιας άκαμπτης και στατικής στάσης, αλλά και εικόνας εαυτού, είναι άμεσος, στερώντας μας τη δυνατότητα του προσωπικού φτερουγίσματος, του «παιχνιδιού», της φαντασίας και της αληθινής ευχαρίστησης και ελευθερίας.
Χωρίς την ύπαρξη αυτού του ενδιάμεσου χώρου, κινδυνεύουμε να μεταβληθούμε -χωρίς να το συνειδητοποιούμε- σε αντικείμενα προς αξιολόγηση από τους άλλους. Αποκτούμε μία είδους ταυτότητα και «αποδοχή», αλλά στην ουσία είμαστε έντρομοι μπροστά στο ενδεχόμενο μιας αληθινής συνάντησης και επαφής με τους άλλους. Κινούμαστε συνεχώς ανάμεσα σε ένα πλήθος κόσμου εν είδει ζωντανής διαφήμισης σύγχρονων προτύπων και αψεγάδιαστων ατομικών προφίλ. Φαινομενικά, μπορεί να έχουμε πολλές «σχέσεις» με άλλους , αλλά, κατά παράξενο λόγο, νιώθουμε μόνοι και άδειοι από αληθινή ευχαρίστηση, παρ΄ότι κάνουμε «ευχάριστα» πράγματα. Εάν συμβαίνει αυτό, τότε έχουμε χάσει ένα μεγάλο κομμάτι του αληθινού μας εαυτού, τον αναγκαίο ενδιάμεσο χώρο απέναντι στους άλλους, και μια υφέρπουσα κατάθλιψη έχει κτυπήσει, φαινομενικά απρόσκλητη, την πόρτα μας…
Επίλογος
Αφήνουμε πλέον την αγάπη όμηρο της μοίρας και του τυχαίου, μετατρέποντάς την σε Λαχνό λαχείου, δελτίο Τζόκερ ή Ξυστού, υπεραπλουστεύοντας τις προϋποθέσεις της και στερώντας της την ευκαιρία να ανθίσει στο περιβάλλον που της ταιριάζει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, δηλαδή αυτό μιας κοινής, και συχνά επώδυνης, προσπάθειας αναζήτησης νοήματος, επικοινωνίας και συμπόρευσης…
Πηγή: Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης
