Συμβουλευτική Γονέων & Οικογενειών
Οι γονείς διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ολόπλευρη ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού. Οι τρόποι ανατροφής και διαπαιδαγώγησης που επιλέγουν να εφαρμόσουν, επηρεάζουν την ανάπτυξη του σε σωματικό, γνωστικό, κοινωνικό, συναισθηματικό, ηθικό, και ψυχολογικό επίπεδο
Η άσκηση του γονικού ρόλου με δημοκρατικό τρόπο, έχει συνδεθεί με πολύτιμα οφέλη στην σωματική και ψυχική υγεία του παιδιού, στην λειτουργικότητά του, και γενικότερα στην διαμόρφωση μιας θετικής εξέλιξης και πορείας (Baumrind, 1966, 1978).
Στη συμβουλευτική γονέων αντικείμενο συζήτησης και αναστοχασμού είναι η σχέση του γονιού με το παιδί του, ζητήματα εφηβείας, σεξουαλικού προσανατολισμού, προκλητικές συμπεριφορές, παραβατικότητα, εξαρτήσεις.
Συμβουλές για γονείς
Τις περισσότερες φορές ο τρόπος αντιμετώπισης του παιδιού στην οικογένεια αντανακλά πεποιθήσεις, αξίες, στερεότυπα της προσωπικότητας των γονιών. Μια συμπεριφορά χαρακτηρίζεται ως προκλητική και κατά περίπτωση μη διαχειρίσιμη, όταν δεν συμβαδίζει με αυτό που προσδοκούν και προσπαθούν να μεταδώσουν οι γονείς. Η δυσκολία / πρόκληση στην ελληνική οικογένεια έγκειται στο να δωθεί το πλαίσιο αυτονομίας και ελεύθερης έκφρασης, ώστε η αναπτυσσόμενη προσωπικότητα του παιδιού να εξελιχθεί έχοντας τα δικά της μοναδικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Σε αυτή τη διαδικασία οι συμβουλές προς τους γονείς είναι καταλυτικής σημασίας, καθώς αποτελεί ένα είδος εξατομικευμένης σχολής γονέων.
Στις μονογονεϊκές οικογένειες το παραπάνω πλαίσιο συγκρούεται και με επιπλέον κοινωνικά στεγανά που αντιμετωπίζει ένας γονιός μεγαλώνοντας μόνος ένα παιδί. Τέλος συγκρούσεις και διαφωνίες υπάρχουν πολύ συχνά και μεταξύ διαζευγμένων γονιών, οι οποίες αντικατοπτρίζονται στο στυλ ανατροφής που υιοθετεί ο κάθε γονιός ξεχωριστά.
Η συμβουλευτική γονέων περιλαμβάνει συνήθως έναν σύντομο αριθμό συνεδριών αποκλειστικά με τους γονείς.
Ποιος μπορεί να χαρακτηριστεί ως δημοκρατικός γονιός;
Ο δημοκρατικός γονιός ενθαρρύνει την αυτονομία του παιδιού. Επικροτεί την ανάληψη πρωτοβουλιών, την λήψη αποφάσεων και επιλογών, οι οποίες συνάδουν με το αναπτυξιακό του επίπεδο. Επικοινωνεί μαζί του μέσω διαλόγου, του επιτρέπει να εκφράσει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, και το βοηθάει να τα διαχειριστεί με κατάλληλους τρόπους.
Επιδεικνύει στοργή, ζεστασιά, άνευ όρων αποδοχή, και θέτει όρια με ευελιξία (Παππά, 2017). Για παράδειγμα, μπορεί ο κανόνας να είναι το παιδί να διαβάσει τα μαθήματα αμέσως μετά το μεσημεριανό φαγητό, όμως εάν επιστρέψει πολύ κουρασμένο επειδή είχε έντονη αθλητική προπόνηση, ο γονιός του επιτρέπει να ξεκουραστεί περισσότερη ώρα από το σύνηθες.
Αναγνωρίζει τα δικαιώματα του παιδιού, αλλά και τα δικά του ως γονιός, και ενθαρρύνει την ανάπτυξη υπευθυνότητας. Το παιδί είναι υπεύθυνο να τακτοποιήσει το δωμάτιο του και να ολοκληρώσει τα μαθήματά του. Ο δημοκρατικός γονιός μπορεί να το καθοδηγήσει, να του δείξει τρόπους να μελετά πιο αποτελεσματικά, αλλά όχι να κάνει τις εργασίες του. Αποδίδει έμφαση στην ιεραρχία και στους διακριτούς ρόλους (Παππά, 2017).
Ο δημοκρατικός γονιός διεκδικεί ποιοτικό χρόνο με τα παιδιά του, δηλαδή να συμμετέχουν ενεργά σε δραστηριότητες που απολαμβάνουν από κοινού, όπως παιχνίδια με μπάλα, ποδήλατο, βόλτες στο πάρκο, ή οτιδήποτε άλλο τους ευχαριστεί. Ενθαρρύνει την προσπάθεια του παιδιού, και όχι το αποτέλεσμα. Ένα παράδειγμα αποτελεσματικού επαίνου εστιασμένο στην προσπάθεια του παιδιού είναι: Μπράβο σου. Βλέπω ότι προσπάθησες πολύ να ολοκληρώσεις αυτό το παζλ.
Με αυτόν τον τρόπο ενδυναμώνονται τα εσωτερικά του κίνητρα (Henderlong & Lepper, 2002). Το παιδί θέτει προσωπικούς στόχους, δεσμεύεται σε αυτούς, προσπαθεί και επιμένει για την επίτευξή τους. Του επιτρέπει να κάνει λάθη, το ενθαρρύνει να βρίσκει εναλλακτικές λύσεις, και να αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του.
Ο γονιός είναι εκείνος ο οποίος θέτει τα αναγκαία όρια και διαμορφώνει τις βάσεις για μια λειτουργική σχέση με το παιδί. Εξηγεί την σκοπιμότητα κάθε κανόνα ή ορίου που θέτει, όπως για παράδειγμα το χρονικό περιθώριο έκθεσης σε ηλεκτρονικά μέσα, με σαφή και κατάλληλο τρόπο. Ενδεικτικά, αυτό που θα μπορούσε να πει στο παιδί είναι: Είναι προτιμότερο μία ώρα πριν κοιμηθείς να μην χρησιμοποιείς το laptop γιατί ίσως σου προκαλέσει υπερένταση και δημιουργήσει ζητήματα με τον ύπνο.
Ερευνητικά δεδομένα, για παιδιά δημοκρατικών γονέων
Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, τα παιδιά δημοκρατικών γονέων συγκεντρώνουν πολλά θετικά χαρακτηριστικά. Είναι ανεξάρτητα, αυτόνομα, με επαρκείς κοινωνικές δεξιότητες, αυτοέλεγχο, ικανότητα ρύθμισης των συναισθημάτων τους, εμπιστοσύνη στις δυνατότητές τους, και υψηλή αυτοεκτίμηση. Τους αρέσει να συνεργάζονται και να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και ευθύνες.
Διαθέτουν εσωτερικά κίνητρα , με αποτέλεσμα να έχουν και περισσότερες πιθανότητες να επιτύχουν στόχους σε ακαδημαϊκό, κοινωνικό, ή επαγγελματικό επίπεδο. Έχουν μάθει να μην τα παρατάνε εύκολα, να προσπαθούν με αφοσίωση και υπομονή να εκπληρώσουν τους προσωπικούς τους στόχους. Χαρακτηρίζονται από ψυχική ανθεκτικότητα, προσαρμοστικότητα, υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη, ωριμότητα, ανοχή στην ματαίωση, διεκδικητικότητα, και αίσθημα υπευθυνότητας (Παππά, 2013, 2017).
Συνοψίζοντας,
Ο δημοκρατικός γονιός διαθέτει:
- Υψηλό βαθμό ανταπόκρισης και υψηλό βαθμό απαιτήσεων, οι οποίες διαμορφώνονται με γνώμονα την αναπτυξιακή φάση που διανύει το παιδί (Maccoby & Martin, 1983).
- Είναι τρυφερός και στοργικός, χωρίς να παραλείπει να θέτει όρια με σταθερό και ευέλικτο τρόπο.
- Είναι αυθεντικός, υποστηρικτικός, διακατέχεται από ενσυναίσθηση, υπομονή και κατανόηση.
- Αγαπάει το παιδί του για αυτό που είναι, και όχι για αυτό που θα ήθελε εκείνος να είναι ή να γίνει. Με αυτόν τον τρόπο επιδεικνύει έμπρακτα την αποδοχή και τον σεβασμό του προς το παιδί.
Σαφώς χρειάζεται χρόνος, προσπάθεια, επιμονή, για να μπορέσει να εφαρμοστεί στην πράξη ένας δημοκρατικός τρόπος ανατροφής.
Εκτός από την γνώση και την ενημέρωση αναφορικά με τις πρακτικές διαπαιδαγώγησης, ένας βασικός παράγοντας που συμβάλλει στην άσκηση του γονικού ρόλου με αποτελεσματικό τρόπο είναι η αυτογνωσία.
Είναι ωφέλιμο ο κάθε γονιός να γνωρίσει, να αγαπήσει τον εαυτό του με τα προτερήματα και τις αδυναμίες του, και να προσπαθήσει να αποδεχθεί ότι κανένας δεν είναι τέλειος, και ότι έχει δικαίωμα να κάνει λάθη, χωρίς να ενοχοποιείται.
Ένας αρκετά καλός γονιός επιλέγει να εξελίσσεται, να προβληματίζεται χωρίς να εφησυχάζεται, και να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παιδιού και στις δικές του με αγάπη και σεβασμό.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Baumrind, D. (1966). Effects of authoritative parental control on child behavior. Child Development, 37(4), 887-907. Doi: 10.2307/1126611
- Baumrind, D. (1978). Parental disciplinary patterns and social competence in children. Youth & Society, 9(3), 239-267 doi: https://doi.org/10.1177/0044118X7800900302
- Henderlong, J., & Lepper, M., R. (2002). The effects of praise on children’s intrinsic motivation: A review and synthesis. Psychological Bulletin, 128(5), 774-795 doi: 10.1037/0033-2909.128.5.774
- Maccoby, E. E., & Martin, J. A.(1983). Socialization in the context of the family: Parent-child interaction. In P. H. Mussen, (Ed.), Handbook of child psychology (4th edition). New York: Wiley.
- Παππά, Β. (2013). Η Λογική των Συναισθημάτων. Συναισθηματική Ανάπτυξη και Συναισθηματική Νοημοσύνη. Αθήνα: Οκτώ.
- Παππά, Β. (2017). Επάγγελμα Γονέας. Τύποι Γονέων και Συμπεριφορά Παιδιών και Εφήβων. Αθήνα: Οκτώ.
Πηγή: Ανθούσα Παπαευθυμίου Ψυχολόγος – Δημοκρατικό στυλ γονέα και ψυχοκοινωνική εξέλιξη παιδιού
Δεκτικοί και μη δεκτικοί γονείς:
Πως σχετίζονται με την αποδοχή του ίδιου τους του εαυτού, του ρόλου τους ως γονείς και των παιδιών τους;
Πόσες φορές, στην ενήλική ζωή σας σαν γονιός, έχετε αναρωτηθεί Θεέ μου, τι λάθος έχω κάνει; ή Τι πάει στραβά με αυτό το παιδί; Πόσες φορές έχετε προσπαθήσει να μην εμπλακείτε σε κάποιον καυγά με το παιδί σας, για κάτι που επανειλημμένα έχετε συζητήσει και προσπαθήσει να το επιλύσετε, αλλά όπως φαίνεται, μάταια;
Από την άλλη, πόσες φορές θυμάστε να τσακώνεστε για τον ίδιο λόγο με το σύντροφό σας, το φίλο σας, το δικό σας γονιό, περνώντας λοιπόν από τη σκέψη σας, Μα καλά, τι δεν καταλαβαίνει;
Εμείς οι άνθρωποι πολλά δεν καταλαβαίνουμε και πολλά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε σε σχέση με τον «άλλον», πολύ απλά γιατί δεν είμαστε αυτοί που μπορούμε να καθορίσουμε τη σκέψη και τη συμπεριφορά του. Αυτό που μπορούμε να καθορίσουμε όμως είναι η σκέψη και η συμπεριφορά η δική μας.
Ξέρω, ακούγεται περίπλοκο, όμως πως θα σας φαινότανε αν σας έλεγα πως η σχέση σας με το παιδί σας μπορεί να βελτιωθεί, πως μπορείτε να έχετε λιγότερες συγκρούσεις αποφεύγοντάς τις, αλλά όχι επειδή δεν σας νοιάζει ή δεν ενδιαφέρεστε αρκετά, αλλά επειδή μπορείτε να μετριάζετε και να ρυθμίζετε περισσότερο το συναίσθημά σας;
Αν προσπαθήσουμε να λύσουμε αυτό το «μυστήριο» περί αποδοχής, τότε το πρώτο ερώτημα που θα θέσουμε είναι Πόσο πολύ σας αρέσει αυτό που είστε; Αποδέχεστε εσείς ο ίδιος/α τον εαυτό σας, έτσι ακριβώς όπως είστε ή αυτοπροσδιορίζεστε από κανόνες και πρότυπα που είναι βαθιά εσωτερικευμένα στο σύστημα αξιών και πεποιθήσεών σας; Αν λοιπόν ισχύει η δεύτερη περίπτωση τότε θα πρέπει να επανεξετάσετε το ενδεχόμενο να ασχοληθείτε λίγο περισσότερο με τον εαυτό σας και ΟΧΙ με τον ρόλο σας σαν γονέας.
Όπως ισχυρίζεται ο Thomas Gordon (2003), στο βιβλίο του Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα, όσο περισσότερο ο γονέας ισχυρίζεται ότι ”τα πάει καλά με τον εαυτό του”, αποδέχεται και σέβεται τον εαυτό του και το/τη σύντροφο του, τότε είναι και περισσότερο δεκτικός και ανεκτικός απέναντι στο παιδί του. Από την άλλη, όσο περισσότερο καταπιεσμένος και μη ικανοποιημένος είναι από τον εαυτό του ή από το περιβάλλον του, τόσο λιγότερο δεκτικός είναι ως γονέας.
Στο σημείο αυτό, είναι σημαντικό να αναφερθούμε στο τι ακριβώς είναι ένας δεκτικός γονέας, και πώς αυτό βοηθά στην αποφυγή συγκρούσεων με το παιδί;
Αποδοχή σημαίνει ότι αποδέχομαι μια γενικότερη συμπεριφορά του παιδιού, που υποδηλώνει στοιχεία του χαρακτήρα του, χωρίς να προσπαθώ να την αλλάξω και να τη μεταβάλλω, όπως εγώ –σαν γονέας-, θεωρώ ότι είναι σωστή.
Την αποδέχομαι, λοιπόν, γιατί κατανοώ ότι εφόσον είναι ο τρόπος που λειτουργεί το παιδί μου, τότε και εγώ δεν θα προσπαθήσω να την αλλάξω με κάτι που εγώ θεωρώ σωστό ή κάτι που θα φέρει σε εμένα ευχαρίστηση. Φυσικά και θα μου προκαλέσει ικανοποίηση, αλλά όχι επειδή κάλυψα μια δική μου εσωτερική ανάγκη, αλλά επειδή βλέπω το παιδί μου χαρούμενο και ικανοποιημένο. (Gordon, 2003).
Για παράδειγμα, σκεφτείτε ότι το παιδί σας δεν θέλει να γίνει δικηγόρος ή γιατρός, στην πραγματικότητα δεν θέλει να δώσει καν πανελλήνιες. Πόσο συχνό είναι το να υπάρχουν άπειροι καυγάδες στο σπίτι με σκοπό να μεταπείσετε το παιδί να δώσει εξετάσεις, για να καλύψετε μια δική σας επιθυμία, Το παιδί μου πρέπει να γίνει γιατρός, αφού είναι έξυπνος και καλός μαθητής, που έπεται από μια εσωτερικευμένη σκέψη, Θα ήθελα να σπουδάσω, αλλά δεν τα κατάφερα, οπότε θέλω το παιδί μου να το κάνει, για να πάρω αυτή τη χαρά ή τη σκέψη, Τι θα πει η κοινωνία; Πολύ πιθανό, οι παραπάνω σκέψεις να καλύπτουν μια δική σας επιθυμία και όχι του παιδιού σας!
Οπότε, αντί να περνάτε ώρες και ώρες συζητώντας και καταπιέζοντας το παιδί σας, στο να δώσει πανελλήνιες θα μπορούσατε να συζητάτε: Τι θα ήθελες να κάνεις στη ζωή σου από δω και πέρα; Εν ολίγοις, να αποδεχτείτε τη στάση και την επιθυμία του παιδιού σας, να γίνετε σύμμαχος και όχι αντίπαλος σε ένα ‘’παιχνίδι’’ ανισοτιμίας, στο οποίο ο γονέας είναι παντογνώστης και έμπειρος, ενώ το παιδί αυτό που πρέπει να ακούει αυτόν που ξέρει ποιο είναι το σωστό για το καλό του.
Γιατί, στην πραγματικότητα, το μόνο σίγουρο είναι πως το θέλετε για το καλό του, όμως δεν είναι και το απαραίτητα σωστό. Διότι, το ότι η εμπειρία είναι ένας ‘’καλός δάσκαλος’’, είναι κάτι που εμπεριέχει μία δόση αλήθειας, όμως δεν σημαίνει πως μας δείχνει και το τι είναι το σωστό και το πρέπον για το κάθε ΜΟΝΑΔΙΚΟ άτομο. (Gordon, 2003)
Αναλύοντας περισσότερο την παραπάνω σκέψη σχετικά με τη μοναδικότητα του ατόμου, μια καλή συμβουλή είναι να κατανοήσετε πως το κάθε παιδί έχει την προσωπικότητά του, οπότε πρέπει να την αποδεχτείτε και να συμφιλιωθείτε με αυτήν την διαφορετικότητα. Φυσικά, και θα προσπαθήσετε να μάθετε στο παιδί σας ποιο το σωστό και ποιο το λάθος, όμως δεν μπορείτε να το παρακινήσετε στο να γίνει κάτι που δεν θέλει ή κάτι που δεν…μπορεί.
Για παράδειγμα, πόσο πολύ μπορεί να σας προβληματίζει το ότι το παιδί σας είναι όλη τη μέρα με το κινητό στο χέρι; Από την άλλη, πόσο ανακουφιστικό ήταν που, μιλώντας και με άλλους γονείς είδατε ότι το να απασχολούνται οι νέοι ολημερίς και ολονυχτίς με τα κινητά τους είναι κάτι συνηθισμένο;
Αντίστοιχα, πόσο πιο εύκολο θα ήταν να το αποδεχτείτε και να δείτε μαζί με το παιδί σας, πού μπορείτε να αξιοποιήσετε σωστά το χρόνο του έτσι ώστε και να περνάει ώρες με το κινητό του αλλά και να περνάει παραγωγικό χρόνο κάνοντας κάποιες άλλες δραστηριότητες που επίσης θα τον ευχαριστούσαν.
Συμπερασματικά, ένας δεκτικός γονιός θα έδινε την ευκαιρία στο παιδί του να επιλέξει και να φτιάξει το πρόγραμμά του όπως εκείνο θέλει φιλτράροντας σωστά και ΧΩΡΙΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ τα αιτήματα των γονιών του.
Αντίθετα, ένας μη δεκτικός γονιός, θα απαιτούσε από το παιδί του να μην ξαναχρησιμοποιήσει το κινητό, πολύ πιθανό με μία υποσχόμενη τιμωρία, με σκοπό να αυξήσει το κίνητρο του να μην επαναληφθεί ξανά αυτή η πράξη. Το πιθανότερο σε αυτήν την περίπτωση είναι η επερχόμενη σύγκρουση, η οποία μακροχρόνια, μπορεί να αποβεί μοιραία ανάμεσα στη σχέση του παιδιού με το γονέα.
Όπως υποστηρίζει ο Thomas Gordon (2003), για να έχετε μια πιο ισορροπημένη σχέση με το παιδί σας, δεν θα πρέπει να είστε τόσο προσκολλημένοι πάνω του. Μια συμβουλή εδώ θα ήταν να περνάτε περισσότερο χρόνο με τον εαυτό σας ή με το/τη σύζυγό σας.
Είναι αποδεδειγμένο, πως μετά από τη γέννηση ενός παιδιού η προσοχή επικεντρώνεται κυρίως σε εκείνο, με αποτέλεσμα να υποβαθμίζετε η ποιότητα της σχέσης με το/τη σύζυγο και ως επί τούτου, να αυξάνονται και τα επίπεδα της προσωπικής και σχεσιακής δυσαρέσκειας. Συνδυαστικά, ο αριθμός των συγκρούσεων και των εντάσεων πολλαπλασιάζεται με τη σίγουρη γενίκευση και μετατόπιση της έντασης και στα ίδια τα παιδιά.
Εν κατακλείδι, τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερο αποδεικνύεται η αξιοπιστία και η εγκυρότητα της συμβουλευτικής, της θεραπείας ζεύγους και οικογένειας σε σχέση με ζητήματα επίλυσης συγκρούσεων στο οικογενειακό σύστημα. Από την άλλη, είναι κατανοητό και επιστημονικά αποδεδειγμένο πως οι γονείς που δεν είναι δεκτικοί, στηρίζονται σε βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις και αξίες –σχετικά με την ιεραρχία των ρόλων μέσα στην οικογένεια- που δύσκολα μεταβάλλονται (Γεωργάς, 1997).
Η δυσκολία αυτή πηγάζει από το ότι οι αξίες αυτές προέρχονται από τα δικά τους πρότυπα οικογένειας με τα οποία μεγάλωσαν και τα οποία εσωτερικεύτηκαν σαν κανόνες και πρότυπα συμπεριφοράς που επανεμφανίζονται στην ενήλικη ζωή με τρόπο που να ανταποκρίνονται στους νέους τους ρόλους ως σύζυγοι, γονείς, κλπ.
Παρόλα αυτά, η αξία της μάθησης και της γνώσης, είναι αδιαμφισβήτητα λειτουργική σε σχέση με αυτούς που θέλουν να αλλάξουν και να βελτιώσουν τις σχέσεις τους με τα παιδιά τους. Συγκεκριμένα εδώ, αναφερθήκαμε σε μια εσωτερική ανάλυση που ξεκίνησε με το ερώτημα Πόσο πολύ σας αρέσει αυτό που είστε;, απευθυνόμενοι για τον εαυτό σας, και κατέληξε στο Τι θα ήθελες ΕΣΥ για τη ζωή σου;, απευθυνόμενοι στο ίδιο το παιδί. Η αποδοχή του ίδιου σας του εαυτού είναι το κλειδί για την αποδοχή του άλλου και η κατοχύρωση μια ισορροπημένης σχέσης μαζί του.
Χαρίκλεια Σπυροπούλου: Ψυχολόγος, Ερευνήτρια
Βιβλιογραφία
- Gordon, Τ. (2003). Tα μυστικά ενός αποτελεσματικού γονέα. Αθήνα: Μάρτης.
- Γεώργας, Δ. (1997). Δομή και λειτουργία της ελληνικής οικογένειας. Αθήνα: Επτάλοφος.
Το τίμημα του γονικού άγχους
Η ανατροφή ενός παιδιού είναι πιο αγχωτική στις μέρες μας, ειδικά λόγω των αυξανόμενων απαιτήσεων των παιδιών και των γονέων. Τα καλοκαίρια στην πόλη, τα απογεύματα στο πάρκο και τέτοιες δραστηριότητες έχουν μετατραπεί σιγά-σιγά σε εξωσχολικές δραστηριότητες που θέτουν τα παιδιά και τους ενήλικες υπό πίεση.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το να κάνεις παιδί είναι ευλογία. Αλλά το τίμημα του γονικού άγχους που συνεπάγεται η ανατροφή ενός παιδιού είναι ένα εντελώς διαφορετικό θέμα. Στην πραγματικότητα, μπορείτε ακόμη και να πείτε ότι η ανατροφή ενός παιδιού είναι σχεδόν σαν να τρέχεις σε μαραθώνιο.
Όταν μια γυναίκα είναι έγκυος, οι άνθρωποι της λένε ότι το άγχος είναι ένας παράγοντας κινδύνου και ότι μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη του μωρού. Ωστόσο, η ζωή μιας γυναίκας αλλάζει λίγο πολύ μόλις γεννηθεί το μωρό και δεν είναι τόσο εύκολο να αποφευχθεί το άγχος.
Ένα μεγάλο μέρος του άγχους προκύπτει από μια τάση: αναγκάζοντας τα παιδιά να κάνουν πολλές εξωσχολικές δραστηριότητες. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτές οι δραστηριότητες αυξάνουν την ενοχή του γονέα ότι δεν περνάει αρκετό χρόνο με τα παιδιά του.
Μια συμβουλή για τις μαμάδες
Όταν το μωρό γεννιέται, μόνο λίγοι γονείς ξέρουν πώς να αντιμετωπίσουν το άγχος ή πώς να αποφύγουν τη δημιουργία ενός αγχωτικής περιβάλλοντος στο νοικοκυριό. Στην πραγματικότητα, σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι, ως γονέας, “πρέπει να μάθετε στην πορεία”, οπότε συνήθως κανείς δεν ενδιαφέρεται να εξηγήσει πώς να το διαχειριστεί. Από την άλλη, αν η μητέρα έχει επαγγελματική καριέρα, συνήθως δεν το κάνει ευκολότερο.
Αυτό το γεγονός από μόνο του είναι ήδη αγχωτικό. Επιπλέον, πολλοί ειδικοί συστήνουν άλλες συνήθειες που θα μπορούσαν να κάνουν τα πάντα ακόμα πιο απαιτητικά, όπως να κάνουν το νεογέννητο να κοιμηθεί στο δωμάτιο των γονέων αλλά όχι στο κρεβάτι των γονέων.
Επιπλέον, η μητέρα πρέπει να είναι προσεκτική με το τι τρώει αν θηλάζει. Και υπάρχει επίσης η κοινή ιδέα ότι αν μια γυναίκα επιστρέψει στη δουλειά, δεν αγαπά αρκετά το μωρό της. Αλλά μετά, αν δεν επιστρέψει στη δουλειά, τότε δεν αγαπάει αρκετά τον εαυτό της.
Συνεχώς κάνετε πράγματα για το παιδί σας
Όλοι αυτοί οι παράγοντες μετατρέπουν τους γονείς σε κουρασμένα και αγχωμένα ανθρώπινα όντα. ανθρώπους που ψάχνουν σε κάθε γωνιά για να πάρουν όσο περισσότερο χρόνο μπορούν.
Μόλις τα παιδιά είναι αρκετά μεγάλη για να ξεκινήσουν μαθήματα μουσικής, να ενταχθούν σε μια αθλητική ομάδα ή να μάθουν μια άλλη γλώσσα, το άγχος μπορεί ακόμα να αυξηθεί. Να τους πάω στις δραστηριότητές τους, να τους πάρω, να συμβαδίσουν με τα προγράμματά τους… Οι δραστηριότητες αυτές απαιτούν, εκτός από το χρόνο, οικονομικούς πόρους για την πληρωμή των τελών εγγραφής και των μηνιαίων τελών.
Μερικές φορές οι γονείς μπορεί να αναρωτηθούν “Μπορώ να πληρώσω για μια καλύτερη εκπαίδευση για τα παιδιά μου;” που οδηγεί σε πιο περιοριστικούς οικογενειακούς προϋπολογισμούς και επιπλέον ώρες εργασίας, προκειμένου να κερδίσετε τα χρήματα για τις εν λόγω δραστηριότητες.
Το πραγματικό τίμημα του γονικού άγχους
Όντας κάτω από αυτό το άγχος για μεγάλες χρονικές περιόδους επηρεάζει την υγεία. Στομαχόπονοι, πονοκέφαλοι και μυϊκός πόνος μπορεί να αρχίσουν να εμφανίζονται. Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες είναι ακόμη πιο επικίνδυνες και περιλαμβάνουν υψηλή αρτηριακή πίεση,καρδιακές παθήσεις, άγχος και κατάθλιψη, μεταξύ άλλων.
Και αυτό αφορά την υγεία των γονέων. Αλλά η αλήθεια είναι ότι το γονικό άγχος επηρεάζει επίσης τα παιδιά. Από τη στιγμή που μένει έγκυος, το άγχος της μητέρας μπορεί να επηρεάσει την υγεία του μωρού. Στην πραγματικότητα, μια ερευνητική μελέτη σχετικά με αυτήν την πτυχή δείχνει ότι το μητρικό άγχος κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να επηρεάσει τη φυσιολογία και την ψυχική σταθερότητα ενός παιδιού.
Επιπλέον, κατά τα πρώτα παιδικά τους χρόνια, τα παιδιά με γονείς που υποφέρουν από άγχος και άγχος τείνουν να το μεταδίδουν στην επόμενη γενιά. Φαίνεται επίσης ότι ένα εξαιρετικά ελεγχόμενο στυλ ανατροφής ενισχύει ακόμη περισσότερο το άγχος.
Δεν χρειάζεται να βιαστείς για να γίνεις καλός γονιός.
Σύμφωνα με αυτά τα δεδομένα, το προφανές συμπέρασμα είναι ότι οι αγχωμένοι γονείς αποτελούν κατά κάποιο τρόπο κίνδυνο για τον εαυτό τους και τα παιδιά τους. Πάρα πολλές δραστηριότητες και επιλογές για την επιτυχία ενός παιδιού μπορεί να είναι αντιπαραγωγικές εάν υπάρχει συχνά άγχος.
Ίσως ήρθε η ώρα να πάμε αργά και να επανεκτιμήσουμε τα πάντα ξανά. Ίσως πάρα πολλές δραστηριότητες δεν είναι απαραίτητες ή ίσως μπορείτε να τις αντικαταστήσετε με άλλες, πιο χαλαρωτικές δραστηριότητες. Αν και μπορεί να νομίζετε ότι οι δραστηριότητες κοντά στο σπίτι σας δεν είναι οι καλύτερες, λάβετε υπόψη ότι η σωματική και ψυχική υγεία της οικογένειάς σας είναι σίγουρα πιο σημαντική.
“Πολλά πράγματα μπορούν να περιμένουν. Τα παιδιά δεν μπορούν. Σήμερα σχηματίζονται τα οστά τους, το αίμα τους γίνεται, οι αισθήσεις τους αναπτύσσονται. Σε αυτούς δεν μπορούμε να πούμε “αύριο”. Το όνομά τους είναι σήμερα.”
-Γκαμπριέλα Μιστράλ…
Γονείς: Ο ρόλος σας στους φόβους των παιδιών σας
Ως γονείς, όχι μόνο μεταβιβάτε τα γονίδιά σας στα παιδιά, αλλά τα παιδιά σας μαθαίνουν επίσης πώς να αντιδρούν σε ορισμένες καταστάσεις από εσάς. Έτσι, ο τρόπος που αντιδράς στους φόβους σου μπορεί να καταλήξει να επηρεάσει τους δικούς τους.
Η στάση των γονέων απέναντι στους φόβους των παιδιών τους μπορεί να καθορίσει εάν θα διατηρήσουν αυτούς τους φόβους ή όχι. Αυτό σημαίνει ότι οι γονείς έχουν ένα σημαντικό ρόλο να διαδραματίσουν, ως πρότυπα για τη διαχείριση των συναισθημάτων.
Πολλές μελέτες, όπως αυτή που έκαναν οι Fredrikson, Annas και Wik (1997), έχουν δείξει ότι οι φόβοι και οι φοβίες είναι πιο συχνές σε ορισμένες οικογένειες από άλλες. Αλλά γιατί να είναι αυτό; Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί παράγοντες στη δουλειά.
Τόσο η γενετική όσο και το περιβάλλον, τα οποία δίνουν στα παιδιά συγκεκριμένα μαθησιακά πρότυπα, αποτελούν μέρος του σημαντικού ρόλου που διαδραματίζουν οι γονείς όσον αφορά τους φόβους των παιδιών τους. Ας ρίξουμε μια βαθύτερη ματιά.
Τι επιρροή έχουν οι γονείς στους φόβους των παιδιών τους;
Φαίνεται ότι η καλύτερη εξήγηση που έχουμε για την επιρροή των γονέων στους φόβους των παιδιών τους έχει να κάνει με τη “θεωρία προετοιμασίας της απόκτησης φόβου” (Rachmann, 1977). Ακολουθούν οι τρεις τρόποι που προτείνονται από τη θεωρία:
Αυθόρμητη μάθηση ή παρατήρηση
Εάν τα παιδιά βλέπουν μια έκφραση φόβου από τους γονείς τους ή άλλους ανθρώπους σημαντικούς για αυτά, μπορούν να μιμηθούν αυτή τη βασική αντίδραση σε παρόμοιες καταστάσεις. Για παράδειγμα, αν μια μητέρα πάντα πηδάει μακριά από τα σκυλιά με φόβο, τα παιδιά της πιθανότατα θα κάνουν το ίδιο πράγμα.
Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι μπορείτε να εντοπίσετε μικρούς, μικρούς φόβους με αυτόν τον τρόπο. Για ηθικούς λόγους, δεν μπορέσαμε να μελετήσουμε πιο έντονους φόβους και φοβίες, αλλά υπάρχουν κάποια στοιχεία από μελέτες με ζώα που δείχνουν ότι είναι επίσης αλήθεια σε κάποιο βαθμό.
Αρνητικές πληροφορίες
Η εκμάθηση φόβου από την παρατήρηση μπορεί επίσης να καταλήξει να ενισχυθεί από τυχόν αρνητικές πληροφορίες που μεταφέρονται σχετικά με το αντικείμενο αυτού του φόβου ή φοβίας.
Στο παράδειγμα με τη μητέρα να φοβάται τα σκυλιά, μπορεί επίσης να μιλήσει για τους φόβους της. Αυτό θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε, από το γιατί φοβάται τα σκυλιά, σε τι είδους φοβάται περισσότερο, ή κάτι τέτοιο.
Αυτό που κάνει είναι να δίνει σε ένα παιδί ένα αρνητικό σύνολο πληροφοριών, είτε μέσω συνομιλιών, ιστοριών ή παιχνιδιών. Από εκεί, μπορεί να καταλήξει να καθορίσει πώς το παιδί αντιδρά σε μια παρόμοια κατάσταση ή πράγμα.
Τα παιδιά μαθαίνουν επίσης πώς να αντιδρούν από άλλους ανθρώπους. Αυτό σημαίνει ότι ένα παιδί θα μπορούσε να μάθει ακατάλληλες στρατηγικές αντιπαράθεσης, όπως η αποφυγή. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί, για παράδειγμα, εάν ένα παιδί δει ότι ο φόβος της μητέρας του αρχίζει να ηρεμεί μόλις απομακρυνθεί περισσότερο από την πηγή του.
Οδηγίες γονέα
Όπως είπαμε, τα παιδιά μαθαίνουν τις αντιδράσεις τους από τους γονείς τους σε ορισμένες περιπτώσεις και μπορεί να καταλήξουν να μάθουν κακές στρατηγικές αντιπαράθεσης όπως η αποφυγή. Οι γονείς μπορούν επίσης να προσφέρουν συμβουλές ή οδηγίες που καταλήγουν μόνο να ενισχύουν αυτές τις στρατηγικές αντιπαράθεσης φόβου στα παιδιά τους. Αυτό είναι γνωστό ως το “φαινόμενο του φόβου”.
Οι γονείς μπορούν επίσης είτε να ανταποκριθούν στους φόβους των παιδιών τους για το σκοτάδι, τα σκυλιά, τον χωρισμό, το σχολείο κ.λπ., με στοργή, οργή ή ηρεμία. Και τα παιδιά παίζουν κάποιο ρόλο. Μαθαίνουν ότι οι γονείς τους τους δίνουν προσοχή όταν φοβούνται. Αυτό γενικά τους οδηγεί να ενισχύσουν τη συμπεριφορά και να αντιδράσουν πιο έντονα και συχνότερα..
Συμπέρασμα
Βασικά, οι γονείς και άλλοι σημαντικοί για τα παιδιά μπορούν να ενισχύσουν τους φόβους τους και τις τακτικές αποφυγής λόγω των ενώσεων που κάνουν τα παιδιά.
Επιπλέον, σύμφωνα με μια μελέτη που έγινε από τους Valiente, Sandín και Chorot (2003), μια μητρική φιγούρα παίζει τον μεγαλύτερο ρόλο όσον αφορά τη δημιουργία του φόβου. Επίσης, παίζουν ρόλο στο αν το παιδί το ξεπεράσει ή όχι.
Έτσι, ως γονείς, έχετε σημαντικό ρόλο όταν πρόκειται για τους φόβους των παιδιών σας. Είναι ζωτικής σημασίας να μάθεις να αναλύεις τους φόβους σου και να αντιδράς καλύτερα σε αυτούς. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν είσαι με τα παιδιά σου. Με αυτόν τον τρόπο, τους βοηθάτε να αναπτυχθούν σε καλύτερα προσαρμοσμένους ενήλικες
Πέντε κοινές παρερμηνείες που έχουν οι γονείς σχετικά με την ανατροφή των παιδιών
Τις περισσότερες φορές, οι γονείς τείνουν να έχουν προκαταλήψεις για το πώς πρέπει να ενεργούν. Πριν γεννηθεί το παιδί τους, φαίνεται να πιστεύουν ότι ξέρουν τα πάντα για την ανατροφή των παιδιών και ότι θα κάνουν τέλεια δουλειά αν ακολουθήσουν τους κανόνες που βρίσκουν στα βιβλία γονέων. Κάτι που πολλοί γονείς δεν συνειδητοποιούν είναι ότι καθώς τα παιδιά τους μεγαλώνουν και μαθαίνουν, μαθαίνουν μαζί τους. Το να είσαι γονιός σημαίνει να μαθαίνεις συνεχώς και να ανακαλύπτεις περισσότερα για τον εαυτό σου.
Τούτου λεχθέντος, οι γονείς δεν εξαιρούνται από λάθη. Καθώς το παιδί τους μεγαλώνει, συνεχίζουν να μαθαίνουν τον καλύτερο τρόπο για να τα γονιούν. Αυτό σημαίνει ότι η μάθηση από τα λάθη τους είναι απαραίτητη εάν θέλουν να μεγαλώσουν σωστά τα παιδιά τους. Στη συνέχεια, θα αναφέρουμε κάποιες παρερμηνείες σχετικά με την ανατροφή των παιδιών.
“Οι γονείς δεν κάνουν ποτέ λάθος!”
Αυτή η παρανόηση είναι στην πραγματικότητα αρκετά παλιάς σχολής. Οι περισσότεροι ενήλικες το έχουν ακούσει αυτό από τους γονείς τους τουλάχιστον μία φορά. Σύμφωνα με αυτή την παρανόηση, οι γονείς είναι παραδείγματα για τα παιδιά τους. Δεν λέμε ότι αυτό δεν είναι αλήθεια. Ωστόσο, το να είσαι παράδειγμα δεν σημαίνει ότι είσαι τέλειος. Το να κάνεις λάθη είναι ανθρώπινο και οι γονείς δεν εξαιρούνται από αυτό. Είναι σημαντικό να αφήσουμε αυτή την παρανόηση πίσω, καθώς ασκεί τεράστια πίεση στα παιδιά.
Σκεφτείτε αυτό: αν πιστεύετε ότι οι δεξιότητές σας ως γονέας είναι τέλειες, ότι σπάνια κάνετε λάθη και θέλετε το παιδί σας να είναι ακριβώς σαν εσάς, πώς θα νιώθατε αν βλέπατε ότι το παιδί σας δεν ήταν τόσο «τέλειο» όσο εσείς; Πιστεύεις ότι η πίεση που τους ασκείς είναι υγιής; Δεν είναι επειδή μπορεί να τους τονίσει.
Επιπλέον, οι ειδικοί έχουν πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι οι γονείς κάνουν λάθη όλη την ώρα. Ωστόσο, δεν τους επιπλήττουν για αυτό επειδή είναι απολύτως φυσιολογικό. Αντίθετα, πιστεύουν ότι τα λάθη είναι τέλειες ευκαιρίες μάθησης.
“Μην πεις “όχι” στο παιδί σου, θα το ματαιώσει!”
Ορισμένοι γονείς πιστεύουν ότι το να λένε “όχι” στο παιδί τους είναι κακή ιδέα και ότι, αντίθετα, θα πρέπει πάντα να τους δίνουν αυτό που θέλουν για να τους κρατήσουν ευτυχισμένους. Ωστόσο, η απογοήτευση είναι ένα φυσιολογικό μέρος της ζωής. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει σκόπιμα να απογοητεύετε τα παιδιά σας; Όχι. Τα πράγματα δεν είναι ούτε μαύρα ούτε άσπρα, υπάρχουν αποχρώσεις σε όλα, ειδικά στην ανατροφή των παιδιών. Έτσι, δεν πρέπει να λέτε “ναι” σε όλα ούτε να αρνείστε τις επιθυμίες του παιδιού μόνο και μόνο επειδή.
Αν το παιδί σας έχει ένα ξέσπασμα, το να του δώσετε αυτό που θέλει για να σταματήσει να κλαίει δεν είναι η λύση. Είναι ακριβώς το αντίθετο, στην πραγματικότητα. Μια σταθερή απάντηση και η πρόσκληση του παιδιού σας να επανεξετάσει τη στάση του συνήθως αποφέρει καλύτερα αποτελέσματα. Απλά θυμήσου να είσαι υπομονετικός μαζί τους. Στο τέλος, είναι απλά παιδιά.
Ξέρουμε ότι δεν είναι πάντα εύκολο να το κάνεις αυτό. Μερικές φορές είναι αρκετά δύσκολο να είστε υπομονετικοί, ειδικά όταν η συμπεριφορά τους είναι ακατάλληλη. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, θα αρχίσετε να βλέπετε θετικά αποτελέσματα. Από τη μία, αυτό βελτιώνει τη συμπεριφορά και τη στάση των παιδιών. Από την άλλη, διδάσκει στους γονείς να είναι σταθεροί στις πεποιθήσεις τους
«Ξέρω ακριβώς τι χρειάζεται το παιδί μου»: Μια κοινή παρανόηση σχετικά με την ανατροφή των παιδιών
Αυτή είναι μια άλλη κοινή παρανόηση σχετικά με την ανατροφή των παιδιών. Συμβαδίζει με το πρώτο που αναφέραμε. Απαντήστε σε αυτό: είναι πραγματικά δυνατό να γνωρίζουμε κάθε πράγμα που θέλουν τα παιδιά; Είμαστε τόσο συμπονετικοί που μπορούμε να μπούμε στο μυαλό τους και να ξέρουμε ακριβώς τι χρειάζονται και επιθυμούν;
Οι γονείς που πιστεύουν ότι αυτό τείνει να πέσει σε αυταρχικές συμπεριφορές. Κατά συνέπεια, αγνοούν τις ιδέες και τις ανάγκες του παιδιού τους. Κι αν άλλαζαν τα τραπέζια; Σίγουρα δεν θα σου άρεσε αν οι άνθρωποι δεν άκουγαν, δεν εκτιμούσαν, ούτε σε καταλάβαιναν. Τότε γιατί συμπεριφέρεσαι έτσι προς το παιδί σου;
Οι γονείς δεν πρέπει να πέφτουν στην παγίδα της σκέψης ότι ξέρουν τι χρειάζονται τα παιδιά τους καλύτερα από ό, τι κάνουν. Ένα από τα καθήκοντά μας ως γονείς είναι να ακούμε τις ανάγκες τους και να προσπαθούμε να τις καλύψουμε όσο είναι εντός των δυνατοτήτων μας.
“Το παιδί μου θα ΛΑΤΡΈΨΕΙ αυτή τη δραστηριότητα!”
Είναι τρελό πόσο κοινή είναι αυτή η παρανόηση. Πολλές (αν όχι οι περισσότερες) φορές, οι γονείς θέλουν τα παιδιά τους να τους αρέσουν τα ίδια πράγματα που κάνουν. Ακόμα χειρότερα, τους κάνουν να συμμετέχουν σε δραστηριότητες που δεν τους αρέσουν, ώστε να μπορούν να επιτύχουν πράγματα που δεν ήταν σε θέση να κάνουν. Για παράδειγμα, αν μας αρέσει το ποδόσφαιρο, θα μπορούσαμε να επιμείνουμε να το εξασκήσουν. Θέλουμε να είναι ζωγράφοι, συγγραφείς, ηθοποιοί, αθλητές, μουσικοί… Αντ’ αυτού, πρέπει να τους ρωτήσουμε τι τους ενδιαφέρει.
Ίσως το παιδί σου να μην έχει τις ίδιες επιθυμίες με σένα. Δεν υπάρχει τίποτα κακό σε αυτό, ούτε να τους ενθαρρύνουμε να δοκιμάσουν τα πράγματα και να δουν αν τους αρέσουν. Μερικά παιδιά έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα με τους γονείς τους! Ωστόσο, το λάθος είναι να τους κάνουμε να κάνουν δραστηριότητες που δεν απολαμβάνουν απλά και μόνο επειδή το θέλουμε. Όλοι θέλουμε να κάνουμε πράγματα που μας κάνουν ευτυχισμένους, και τα παιδιά δεν είναι η εξαίρεση!
“Εμείς είμαστε οι γονείς, οπότε έχουμε τη δύναμη.”
Αυτή είναι μια άλλη λανθασμένη πεποίθηση για την ανατροφή των παιδιών που έχουν πολλοί γονείς. Σε πολλές περιπτώσεις, τα επιχειρήματα τελειώνουν με φράσεις όπως “Επειδή το είπα!” ή “Θα το κάνετε επειδή ζείτε στο σπίτι μου!” Μπορείτε να φανταστείτε την αδυναμία και την απογοήτευση που αυτό παράγει στα παιδιά; Προσπάθησες ποτέ να βάλεις τον εαυτό σου στη θέση τους;
Φαντάσου πόσο απογοητευμένος θα ένιωθες αν το αφεντικό σου σου έδινε τέτοιες απαντήσεις. Τα παιδιά σου αισθάνονται το ίδιο. Να θυμάστε ότι παρόλο που είστε ο γονέας, θα πρέπει επίσης να έχουν κάποια ανεξαρτησία και ηγεσία. Οι γονείς έχουν περισσότερη εμπειρία και πάντα θέλουν το καλύτερο για τα παιδιά τους. Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να λάβετε υπόψη τις απόψεις του παιδιού σας. Αυτό θα τους ενθαρρύνει να εμπιστεύονται και να βασίζονται σε εσάς.
Η αλήθεια είναι ότι, όσο δύσκολο κι αν είναι, πρέπει να προσπαθήσεις να διαφωνήσεις με τα παιδιά σου όσο πιο ήρεμα γίνεται. Το να έρθετε σε συμφωνία με το παιδί σας θα είναι πάντα καλύτερο από το να καταφύγετε σε σωματική τιμωρία ή θυμό.
Αυτό το άρθρο προορίζεται να είναι μια κατευθυντήρια γραμμή για τους γονείς. Ωστόσο, δεν περιμένουμε να ακολουθήσουν κάθε κανόνα σε κάθε βήμα της διαδρομής. Εάν αυτές οι κοινές παρερμηνείες δεν χτυπήσουν καμπανάκι, ίσως θα πρέπει να πειραματιστείτε μαζί τους και να δείτε τα αποτελέσματα μόνοι σας. Είναι σημαντικό να γνωρίζετε τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά σας αντιδρούν στα ερεθίσματα, έτσι ώστε να μάθετε τι είναι καλύτερο για αυτά.
Ενημερωθείτε για το ΝΕΟ Ε – Learning Σεμινάριο από το Κέντρο Δια Βίου Μάθησης Psychopedia με θέμα: Ανάπτυξη Ατομικών και Κοινωνικών δεξιοτήτων στα παιδιά.
Τρόπος Παρακολούθησης από το σπίτι: Αποστολή του βιντεοσκοπημένου υλικού της εισήγησης στο email σας, με επιπλέον ηλεκτρονικό υλικό σημειώσεων σε μορφή pdf. (Έχετε τη δυνατότητα εφόσον προκύψουν απορίες-ερωτήσεις από την παρακολούθηση της εισήγησης να μας τις στείλετε στο info@psychopedia.gr, ώστε να απαντηθούν από την εισηγήτρια).
Δίδεται Βεβαίωση Παρακολούθησης με αναγνώριση από τον ΕΟΠΠΕΠ
Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να κάνετε κλικ στην παρακάτω εικόνα:
https://psychopedia.gr/neo-e-learning-seminario-anaptyxi-atomikon-kai-koinonikon-dexiotiton-sta-paidia/embed/#?secret=2q9y8ihG8R
