Σχήματα - Διαχείριση και θεραπεία Σχημάτων
ΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΘΕ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΑΛΕΥΟΥΝ ΝΑ ΕΠΙΒΙΩΣΟΥΝ ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ ΓΙΑ ΣΥΝΕΠΕΙΑ
Τί είναι τα δυσλειτουργικά Σχήματα ;
Η θεραπεία για τα Σχήματα εισήχθη ως ενιαίο και συνεκτικό μοντέλο στις αρχές της δεκαετίας του 1990 από τον Jeffrey Young με σκοπό να αντιμετωπιστούν θεραπευτικά δύσκολες και χρόνιες διαταραχές, όπως οι διαταραχές προσωπικότητας και οι χαρακτηριολογικοί ασθενείς, που ακόμα κι αν είχαν καλή πορεία μετά από αρκετές συνεδρίες, με την πάροδο του χρόνο υποτροπίαζαν.
Αναγνώρισε κάποια γνωστικά και συναισθηματικά μοτίβα, που τα ονόμασε Σχήματα ή αλλιώς παγίδες ζωής, τα οποία είναι δυσλειτουργικά και στα οποία ένα άτομο εγκλωβίζεται και παγιδεύεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Ο όρος schema προέρχεται από την ελληνική λέξη σχήμα, που σημαίνει μία δομή, ένα μοτίβο ή πλαίσιο.
Κατά τον Young, τα Σχήματα, τα οποία στη θεωρία του ονόμασε Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (ΠΔΣ) σχηματίζονται κατά τη πρώιμη παιδική και εφηβική ηλικία από διάφορες επίπονες, τραυματικές και τοξικές εμπειρίες μας με σημαντικούς άλλους, στην οικογένεια με τους γονείς, τα αδέρφια μας, τους παππούδες μας κι άλλα οικογενειακά πρόσωπα, στο σχολείο, με τους φίλους κι άλλα σημαντικά στη ζωή μας πρόσωπα και πλαίσια.
Ένα Πρώιμο Δυσλειτουργικό Σχήμα είναι (Young, Klosko & Weishaar, 2003):
- ένα ευρύ διάχυτο πρόβλημα ή μοτίβο,
- αποτελείται από μνήμες, συναισθήματα, γνωσίες (σκέψεις, νοητικές εικόνες) και σωματικές αισθήσεις,
- αφορά τον εαυτό και τις σχέσεις με τους άλλους,
- δημιουργήθηκε στην παιδική ή εφηβική ηλικία,
- αναπτύχθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής και
- είναι δυσλειτουργικό σε σημαντικό βαθμό.
Όπως φαίνεται από τον ορισμό, σαν σχήματα δεν περιλαμβάνονται οι δυσλειτουργικές συμπεριφορές μας. Αυτές ακολουθούν τα σχήματα, αλλά δεν είναι μέρος τους. Θεωρούνται απάντηση στα σχήματα.
Τα σχήματα αποτελούν μέρος της προσωπικής ταυτότητας του κάθε ανθρώπου. Ο όρος σχήμα αναφέρεται σε ένα ευρύ μοτίβο, το οποίο αποτελείται από μνήμες, συναισθήματα, σκέψεις και σωματικές αισθήσεις, που αφορούν τον εαυτό και τις σχέσεις με τους άλλους, δημιουργείται στην παιδική ηλικία ή την εφηβεία και αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Τα σχήματα του κάθε ανθρώπου είναι κατά κύριο λόγο δυσλειτουργικά. Σ’έναν ενήλικα τα σχήματα διεγείρονται από γεγονότα της ζωής του, τα οποία ασυνείδητα αντιλαμβάνονται από εκείνον ως σχετιζόμενα με τις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας.
Τα σχήματα αναπτύσσονται, εμπλουτίζονται κι επεκτείνονται σε όλη τη διάρκεια ζωής ενός ατόμου· αποτελούν την «γνωστή» πραγματικότητά του. Θα λέγαμε, με ψυχαναλυτικούς όρους, ότι τα σχήματα είναι κατά κύριο λόγο σύντονα του Εγώ.
Τα άτομα κατά την παιδική ή εφηβική τους ηλικία, εξαιτίας των δυσάρεστων εμπειριών τους με σημαντικούς άλλους και υπαγορευόμενα από τα σχήματά τους είχαν αναπτύξει διάφορους τρόπους αντιμετώπισης και στρατηγικές, ώστε να μπορούν να αντεπεξέλθουν στις επίπονες καταστάσεις και να διαχειριστούν τα έντονα αρνητικά συναισθήματά τους, όπως τον φόβο, τον τρόμο, το άγχος, τη λύπη, την θλίψη, τον θυμό και την οργή. Αυτές οι συμπεριφορές τους είχαν έναν επιβιωτικό χαρακτήρα, ώστε το άτομο να καταφέρει να τα βγάλει πέρα.
Όμως, στην ενήλικη ζωή, αυτά τα μοτίβα συμπεριφορών πολλές φορές δεν εγκαταλείπονται. Όταν το άτομο έρθει αντιμέτωπο στις συντροφικές, φιλικές, επαγγελματικές σχέσεις του με καταστάσεις παρόμοιες με εκείνες που είχε βιώσει στο παρελθόν και από τις οποίες εκλύονται έντονα αρνητικά συναισθήματα, θα αντιδράσει με αντίστοιχο τρόπο που πλέον σε αυτή τη φάση της ζωής του θα είναι δυσλειτουργικός και συμβάλλει στη διαιώνιση των σχημάτων του.
Το άτομο οδηγείται έτσι, με σχηματικούς όρους, σε αυτό-υπονομευτικά μοτίβα ζωής, που από κοινού με τις γνωστικές διαστρεβλώσεις και τους τρόπους αντιμετώπισης, που αναλύονται παρακάτω, εγκαθιστούν και ισχυροποιούν τα σχήματα, τα οποία φαίνονται να είναι τόσο ο «εαυτός» του, που δε μπορεί να τα αναγνωρίσει και να εγκαταλείψει τις δυσλειτουργικές τους συνέπειες.
Ποιά είναι τα βασικά δυσλειτουργικά σχήματα ;
O Young και οι συνεργάτες του αναγνώρισαν, με την ανάπτυξη και επέκταση της θεωρίας Σχημάτων, δεκαοχτώ -18- Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα, τα οποία αναλύονται λίγο παρακάτω:
- Εγκατάλειψη/Αστάθεια
- Καχυποψία/ Κακοποίηση
- Συναισθηματική Στέρηση
- Ελαττωματικότητα (Μειονεκτικότητα)/ Ντροπή
- Κοινωνική Απομόνωση/ Αποξένωση
- Εξάρτηση/Ανικανότητα
- Ευαλωτότητα σε βλάβη ή ασθένεια
- Υπερεμπλοκή/ Μη ανεπτυγμένος Εαυτός
- Αποτυχία
- Αυτονόητο Δικαίωμα
- Ανεπαρκής Αυτοέλεγχος/ Αυτοπειθαρχία
- Υποτακτικότητα (Υποχωρητικότητα)
- Αυτοθυσία
- Αναζήτηση Επιδοκιμασίας/Αναγνώρισης
- Αρνητικότητα/ Απαισιοδοξία
- Συναισθηματική Αναστολή
- Ανελαστικά Πρότυπα/ Υπερκριτικότητα
- Τιμωρητικότητα
Σύμφωνα με τη θεωρία τα σχήματα μπορούν να τοποθετηθούν σε πέντε μεγάλες κατηγορίες:
- Αποσύνδεση και απόρριψη
Τα σχήματα που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία είναι:
Εγκατάλειψη/Αστάθεια,
Καχυποψία/Κακοποίηση,
Συναισθηματική Στέρηση,
Ελαττωματικότητα/Ντροπή,
Κοινωνική Απομόνωση/Αποξένωση
- Ανεπαρκής αυτονομία και επίδοση
Τα σχήματα που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία είναι:
Εξάρτηση/Ανικανότητα,
Ευαλωτότητα σε Βλάβη ή Ασθένεια,
Υπερβολική Εμπλοκή/Ανεκπλήρωτος Εαυτός,
Αποτυχία
- Ανεπαρκή όρια
Εδώ ανήκουν τα σχήματα:
Αυτονόητο Δικαίωμα/Μεγαλομανία,
Ανεπαρκής Αυτοέλεγχος/Αυτοπειθαρχία
- Προσανατολισμός στους άλλους
Σε αυτή την κατηγορία συναντάμε τα σχήματα:
Υποτακτικότητα,
Αυτοθυσία
- Υπερεπαγρύπνηση και αναστολή
Τέλος, εδώ υπάρχουν τα σχήματα:
Αρνητικότητα/Απαισιοδοξία,
Συναισθηματική Αναστολή,
Ανελαστικά Πρότυπα/Υπερεπικριτικότητα και το σχήμα της Τιμωρητικότητας.
Η θεωρία Σχημάτων θεωρεί ότι τα Σχήματα δημιουργούνται από ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες κατά την παιδική ηλικία. Αυτό σημαίνει ότι διάφορες τοξικές και τραυματικές εμπειρίες με τους σημαντικούς άλλους και κυρίως γονείς ή άλλους φροντιστές αλλά και αδέρφια, συγγενείς, δασκάλους, φίλους, κλπ, μπορούν να καθορίσουν τα Σχήματα μας.
Σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης κι άλλοι παράγοντες, όπως η συναισθηματική ιδιοσυγκρασία κάθε παιδιού. Κάθε παιδί έχει μία μοναδική και διακριτή «προσωπικότητα και ιδιοσυγκρασία από τη γέννησή του (Young, Klosko & Weishaar, 2003).
Επίσης, καθοριστικό ρόλο μπορούν να παίξουν και διάφοροι κληρονομικοί, προγεννητικοί ή περιγεννητικοί παράγοντες.
Καθολικές συναισθηματικές ανάγκες που έχει ανάγκη κάθε παιδί είναι:
- Ασφάλεια, προστασία & σταθερότητα
- Ζεστασιά, στοργή & αμοιβαιότητα
- Κατανόηση & καθοδήγηση
- Αποδοχή & εκτίμηση-επιβράβευση
- Αυτονομία, ικανότητα & αίσθηση ταυτότητας
- Ελευθερία έκφρασης ζωτικών αναγκών & συναισθημάτων
- Αίσθηση του «ανήκειν»
- Ευχάριστη διάθεση, παιχνίδι & αυθορμητισμός
- Υγιή, ρεαλιστικά όρια, αυτοέλεγχος, λογικές προσδοκίες
Τα σχήματα προκύπτουν από ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες κατά την παιδική ηλικία, οι οποίες είναι: ασφαλείς δεσμοί με τους άλλους, αυτονομία και αίσθηση της ταυτότητας, ελευθερία έκφρασης αναγκών και συναισθημάτων, αυθορμητισμός και αυτοέλεγχος – ρεαλιστικά όρια.
Η κύρια πηγή των σχημάτων είναι οι τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Έπειτα ακολουθούν οι κοινωνικές επαφές του ατόμου και φυσικά η συναισθηματική ιδιοσυγκρασία του.
Πώς τα σχήματα επηρεάζουν τη ζωή μας;
Πολλές φορές ο καθένας από εμάς έχει αναρωτηθεί γιατί επιμένει να συμπεριφέρεται με ένα συγκεκριμένο δυσλειτουργικό για τον ίδιο τρόπο, γιατί συνεχίζει να επιλέγει ανθρώπους που τον κάνουν δυστυχισμένο, γιατί νιώθει ανίκανος να ολοκληρώσει μία εργασία. Πόσες φορές δεν μας έχει συμβεί ενώ έχουμε τη θέληση να αλλάξουμε μία κατάσταση, μία σχέση ή ακόμη και ολόκληρη τη ζωή μας να αισθανόμαστε ανήμποροι μπροστά στα γεγονότα και τις ίδιες τις αντιδράσεις μας προς αυτά και τους γύρω μας; Στην πραγματικότητα ο ίδιος μας ο εαυτός σαμποτάρει τις κινήσεις και τις επιλογές μας, προκειμένου να νιώσει ασφάλεια, σταθερότητα, αναγνώριση και οτιδήποτε άλλο μπορεί να έχει ανάγκη έτσι ώστε να ισχυροποιήσει την αίσθηση της ταυτότητάς του.
Αν και προκαλούν πόνο, είναι άνετα και οικεία και οι άνθρωποι ασυνείδητα έλκονται από γεγονότα που τα ενεργοποιούν. Με λίγα λόγια όλοι οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με τρόπο που διαιωνίζει τα σχήματά τους, με το να επιλέγουν καταστάσεις και σχέσεις που τα ενεργοποιούν και με το να παραμένουν σε αυτές, ενώ συνηθίζουν να αποφεύγουν σχέσεις που είναι πιθανό να επουλώσουν τα σχήματα. Ως αποτέλεσμα, υποσυνείδητα επιμένουν να αναπαράγουν ως ενήλικες τις συνθήκες που τους έβλαψαν τόσο πολύ στην παιδική ηλικία.
Ενεργοποίηση Σχήματος
Όταν ενεργοποιούνται τα Σχήματα, από διάφορα ερεθίσματα και γεγονότα της παρούσας ζωής μας, αναπτύσσουμε, όπως τους ονόμασε, τρεις -3- γενικότερους τρόπους αντιμετώπισης ως προς σε αυτά, που δεν αποτελούν συγκεκριμένες συμπεριφορές (αντίδραση αντιμετώπισης), αλλά ένα σύνολο ή μοτίβο διαφορετικών συμπεριφορών ή στρατηγικών κάθε φορά, αλλά ωστόσο με την ίδια χροιά και παρόμοια χαρακτηριστικά δράσης.
Οι τρόποι αντίδρασης στα Σχήματα είναι οι εξής:
- η παράδοση, δηλαδή υπακούμε σε αυτό μας υπαγορεύει το σχήμα, το αποδεχόμαστε ως αληθές και συμπεριφερόμαστε με τρόπο που το επιβεβαιώνει
- η αποφυγή, κάνουμε οτιδήποτε για να μην εμπλακούμε και να αποφύγουμε αυτό που μας υπαγορεύει το σχήμα
- η υπεραναπλήρωση, συμπεριφερόμαστε σαν να ήταν αληθινό το ακριβώς αντίθετο από αυτό που μας υπαγορεύει το σχήμα, κάνουμε κάτι εντελώς διαφορετικό και σε υπερβολικό βαθμό.
Τα σχήματα διαιωνίζονται μέσω αυτών των τριών δυσλειτουργικών τρόπων συμπεριφοράς, τις οποίες οι άνθρωποι χρησιμοποιούν εναλλακτικά στην καθημερινότητά τους, της παράδοσης, της αποφυγής και της υπεραναπλήρωσης, όπως ακριβώς και όλοι οι οργανισμοί έχουν τρεις βασικές αντιδράσεις στην απειλή: τη μάχη, τη φυγή και την υποταγή.
Πιο συγκεκριμένα:
Όταν κάποιος παραδίδεται στο σχήμα ουσιαστικά αποδέχεται ότι αυτό ισχύει και παρ’ όλο που νιώθει το συναισθηματικό πόνο του σχήματος άμεσα, λειτουργεί με τρόπους που το επιβεβαιώνουν.
Όταν κάποιος αποφεύγει το σχήμα, τακτοποιεί τη ζωή του με τέτοιο τρόπο ώστε το σχήμα να μην ενεργοποιείται ποτέ και να μην του προκαλεί κανένα συναίσθημα.
Η υπεραναπλήρωση του σχήματος αναφέρεται σε εκείνες τις συμπεριφορές όπου οι άνθρωποι ενεργούν σαν να ισχύει το αντίθετο του σχήματος. Δηλαδή, εάν κάποιος σαν παιδί ένιωθε άχρηστος, ως ενήλικας προσπαθεί να είναι τέλειος.
Ενεργοποίηση Σχήματος–>Τρόπος Αντιμετώπισης –> Αντίδραση αντιμετώπισης
| Ενεργοποίηση Σχήματος | Τρόπος Αντιμετώπισης | Αντίδραση αντιμετώπισης |
| συναισθήματα, γνωσίες,αναμνήσεις, σωματικές αισθήσεις | παράδοση,αποφυγή,υπεραναπλήρωση | συμπεριφορά, στρατηγική |
Τί σημαίνει το κάθε σχήμα και πώς ένα άτομο μπορεί να συμπεριφερθεί ανάλογα με τον τρόπο αντιμετώπισης;
Προκειμένου να γίνουν κατανοητά τα σχήματα και οι τρόποι αντιμετώπισής τους παρατίθεται ένα παράδειγμα. Κάποιος με το σχήμα της αυτοθυσίας επικεντρώνεται υπερβολικά και συστηματικά στην καθημερινότητά του στο να καλύπτει οικειοθελώς τις ανάγκες των άλλων, σε βάρος της προσωπικής του ικανοποίησης. Η συμπεριφορά αυτή προέρχεται από ακραία ευαισθησία στον πόνο των άλλων για λόγους αποφυγής της δικιάς του ενοχής ή φόβος μήπως δεν διατηρηθούν οι υπάρχουσες σχέσεις στη ζωή του. Το αποτέλεσμα είναι να αισθάνεται συνεχώς ότι οι δικές του ανάγκες δεν καλύπτονται και να δυσαρεστούνται εκείνοι που δέχονται την φροντίδα λόγω της ασφυκτικής πίεσης που τους ασκείται. Τα άτομα με το σχήμα της αυτοθυσίας έχουν μάθει ως παιδιά ότι πρέπει να καταστέλλουν σημαντικές πτυχές του εαυτού τους προκειμένου να κερδίσουν αγάπη, αποδοχή και επιδοκιμασία, ενώ οι συναισθηματικές ανάγκες των γονέων έχαιραν μεγαλύτερης εκτίμησης από τις ανάγκες και τα αισθήματά τους ως παιδιά.
Όταν ένα άτομο με αυτοθυσία παραδίδεται στο σχήμα του, δίνει πολλά στους άλλους και δεν ζητά τίποτα σε αντάλλαγμα. Όταν υιοθετεί τη συμπεριφορά της αποφυγής, ουσιαστικά αποφεύγει καταστάσεις που απαιτούν να παίρνεις και να δίνεις, ενώ όταν κάνει υπεραναπλήρωση του σχήματος δίνει όσο το δυνατόν λιγότερα στους άλλους.
Δείτε αναλυτικά τι σημαίνει το κάθε σχήμα και πώς ένα άτομο μπορεί να συμπεριφερθεί ανάλογα με τον τρόπο αντιμετώπισης (Young, Klosko & Weishaar, 2003):
(Αναφορικά με το νόημα των Σχημάτων: μετάφραση και προσαρμογή στα ελληνικά Ιωάννης Μαλογιάννης, Μιράντα Βλαβιανού,
Ελληνική Εταιρεία Θεραπείας Σχημάτων):
Εγκατάλειψη/Αστάθεια
Η αντιληπτή αστάθεια όσων περιβάλλουν το άτομο και είναι διαθέσιμοι για υποστήριξη και συναισθηματική σύνδεση. Περιλαμβάνει την αίσθηση ότι οι σημαντικοί άλλοι δεν θα μπορέσουν να συνεχίσουν να παρέχουν συναισθηματική στήριξη, δύναμη ή πρακτική προστασία, γιατί είναι συναισθηματικά ασταθείς και απρόβλεπτοι (π.χ με εκρήξεις θυμού) ή απόντες, γιατί θα πεθάνουν ξαφνικά ή γιατί θα εγκαταλείψουν τον ασθενή προτιμώντας κάποιον καλύτερο.
Παράδοση: Επιλέγει συντρόφους και σημαντικούς άλλους που δεν είναι διαθέσιμοι και είναι απρόβλεπτοι κι ασταθείς
Αποφυγή: Αποφεύγει τις προσωπικές σχέσεις, από το φόβο της εγκατάλειψης
Υπεραναπλήρωση: Αποδιώχνει τους συντρόφους και τους σημαντικούς άλλους με εξαρτημένες, κτητικές ή ελεγκτικές συμπεριφορές ή προσκολλάται και θυμώνει μαζί τους.
Καχυποψία/Κακοποίηση
Η προσδοκία του ατόμου πως οι άλλοι θα τον πληγώσουν, κακοποιήσουν, εξευτελίσουν, κοροϊδέψουν, πως θα του πουν ψέματα ή θα τον εκμεταλλευτούν. Συνήθως περιλαμβάνει την πεποίθηση ότι η βλάβη θα είναι ηθελημένη ή θα αποτελεί το αποτέλεσμα μιας άδικης και υπερβολικής αμέλειας. Μπορεί να περιλαμβάνει την αίσθηση ότι το άτομο πάντοτε γίνεται αντικείμενο εξαπάτησης από άλλους.
Παράδοση: Επιλέγει αναξιόπιστους συντρόφους και σημαντικούς άλλους, είναι υπερπροστατευτικός και καχύποπτος με τους άλλους
Αποφυγή: Αποφεύγει τη στενή εμπλοκή με τους άλλους στην προσωπική και εργασιακή ζωή, δεν εμπιστεύεται ούτε αυτοαποκαλύπτεται
Υπεραναπλήρωση: Κακομεταχειρίζεται ή εκμεταλλεύεται τους άλλους, λειτουργεί σε καθεστώς υπερβολικής εμπιστοσύνης
Συναισθηματική Στέρηση
Η προσδοκία του ατόμου πως η επιθυμία του για έναν φυσιολογικό βαθμό συναισθηματικής υποστήριξης δεν θα καλυφθεί επαρκώς από τους άλλους. Οι τρεις κύριοι τύποι αποστέρησης είναι:
–Στέρηση Φροντίδας: Απουσία προσοχής, τρυφερότητας, ζεστασιάς ή συντροφικότητας.
–Στέρηση Συναισθαντικής Κατανόησης: Απουσία κατανόησης, αυτοαποκάλυψης, ή αμοιβαίου μοιράσματος συναισθημάτων από άλλους.
–Στέρηση Προστασίας: Απουσία δύναμης, κατεύθυνσης ή καθοδήγησης από άλλους.
Παράδοση: Επιλέγει ψυχρούς απόμακρους συντρόφους και σημαντικούς άλλους, αποθαρρύνει τους άλλους από το να προσφέρουν συναισθηματικά, δεν εκφράζει ανάγκες, δε ζητούν υποστήριξη
Αποφυγή: Αποτραβιέται και απομονώνεται, αποφεύγει τις στενές σχέσεις, μοναχικότητα
Υπεραναπλήρωση: Έχει τη μη ρεαλιστική απαίτηση να καλύπτουν οι άλλοι όλες τις ανάγκες του, απαιτητικότητα, θυμός, ναρκισσισμός, υπερβολική προσκόλληση ή αβοηθησία
Ελαττωματικότητα/ Ντροπή
Η αίσθηση του ατόμου πως είναι ελαττωματικό, κακό, ανεπιθύμητο, κατώτερο ή ανάξιο σε βασικά ζητήματα ή πως αν εκτεθεί σε σημαντικούς άλλους θα είναι ανάξιο της αγάπης τους. Μπορεί να περιλαμβάνει υπερευαισθησία στην κριτική, στην απόρριψη ή στις κατηγορίες, ανασφάλεια και συγκρίσεις με άλλα άτομα, όταν βρίσκεται ανάμεσα σε κόσμο ή μια αίσθηση ντροπής για ελαττώματα, τα οποία θεωρεί πως έχει. Αυτά τα ελαττώματα μπορεί να είναι ιδιωτικά (π.χ εγωισμός, εκρήξεις θυμού, ανεπίτρεπτες σεξουαλικές επιθυμίες) ή δημόσια (π.χ ανεπιθύμητη εξωτερική εμφάνιση, αμηχανία σε κοινωνικές καταστάσεις).
Παράδοση: Επιλέγει επικριτικούς, απορριπτικούς συντρόφους και σημαντικούς άλλους, μειώνει τον εαυτό, επιτρέπει υποτίμηση, κακομεταχείριση, αίσθημα φταιξίματος, συγκρίνεται με άλλους
Αποφυγή: Αποφεύγει να μοιράζεται τις σκέψεις και αισθήματα «ντροπής» με συντρόφους και σημαντικούς άλλους, λόγω του φόβου της απόρριψης, αποφυγή στενών σχέσεων, κοινωνικών καταστάσεων, κατάχρηση ουσιών, διατροφικές δαταραχές
Υπεραναπλήρωση: Συμπεριφέρεται με επικριτικό ή αλαζονικό τρόπο προς τους άλλους, προσπαθεί να είναι «τέλειος», δείγματα μεγαλομανίας
Κοινωνική Απομόνωση/ Αποξένωση
Η αίσθηση πως το άτομο είναι απομονωμένο από τον υπόλοιπο κόσμο, διαφορετικό από τους άλλους ανθρώπους και/ή δεν ανήκει σε καμία ομάδα ή κοινότητα.
Παράδοση: Γίνεται μέρος μιας ομάδας αλλά μένει στην περιφέρεια, δε συμμετέχει πλήρως
Αποφυγή: Αποφεύγει τις κοινωνικές συναναστροφές, περνάει το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του μόνος
Υπεραναπλήρωση: Φοράει ένα διαφορετικό «πρόσωπο» για να μπει σε μία ομάδα, αλλά παρόλα αυτά νιώθει διαφορετικός και αποξενωμένος
Εξάρτηση/ Ανικανότητα
Η πεποίθηση του ατόμου ότι είναι αδύναμο να χειριστεί τις καθημερινές του ευθύνες μ’ έναν αποτελεσματικό τρόπο, χωρίς ουσιαστική βοήθεια από άλλους (π.χ να φροντίσει τον εαυτό του, να επιλύσει καθημερινά προβλήματα, να επιδείξει σωστή κρίση, να ανταπεξέλθει σε νέα καθήκοντα, να λάβει σωστές αποφάσεις). Συχνά εμφανίζεται ως αβοηθησία.
Παράδοση: Ζητά βοήθεια σε υπερβολικό βαθμό, ελέγχει τις αποφάσεις του με άλλους. Επιλέγει υπερπροστατευτικούς συντρόφους που κάνουν τα πάντα για αυτόν
Αποφυγή: Αναβάλλει αποφάσεις, αποφεύγει να δρα ανεξάρτητα ή να αναλαμβάνει ευθύνες που φυσιολογικά έχουν οι ενήλικες
Υπεραναπλήρωση: Επιδεικνύει υπερβολική αυτό-στήριξη, ακόμα κι όταν το να αποταθεί σε άλλους θα ήταν φυσιολογικό και υγιές
Σχήμα – Ευαλωτότητα σε Βλάβη ή Ασθένεια
Υπερβολικός φόβος ότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να συμβεί μια τρομερή καταστροφή, την οποία το άτομο δεν θα μπορέσει να αποφύγει. Οι φόβοι επικεντρώνονται σε ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα: Α. Ιατρικές καταστροφές: π.χ έμφραγμα Β. Συναισθηματικές καταστροφές: π.χ το να χάσει το μυαλό του ξαφνικά Γ. Εξωτερικές καταστροφές: π.χ επίθεση από εγκληματίες, αεροπορικά δυστυχήματα, σεισμοί
Παράδοση: Ανησυχεί συνεχώς ότι θα του πέσει στο κεφάλι κάποια καταστροφή, ζητά συνεχώς από τους άλλους επιβεβαίωση
Αποφυγή: Εμπλέκεται σε φοβική αποφυγή των «επικίνδυνων» καταστάσεων
Υπεραναπλήρωση: Χρησιμοποιεί μαγική σκέψη και καταναγκαστικές τελετές, εμπλέκεται σε απρόσεκτη, επικίνδυνη συμπεριφορά
Σχήμα – Υπερβολική Εμπλοκή/ Ανεκπλήρωτος Εαυτός
Υπερβολική συναισθηματική εμπλοκή με ένα ή περισσότερα σημαντικά πρόσωπα (κυρίως τους γονείς) εις βάρος της πλήρους ανεξαρτητοποίησης ή της φυσιολογικής κοινωνικής ανάπτυξης. Συχνά περιλαμβάνει την πεποίθηση ότι τουλάχιστον ένα ή περισσότερα από τα εμπλεκόμενα άτομα δεν μπορεί να επιβιώσει ή να ευτυχήσει, χωρίς τη συνεχή υποστήριξη του άλλου. Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει την αίσθηση ότι το άτομο είναι ένα με τους άλλους ή πως δεν διαθέτει επαρκή ατομική ταυτότητα. Συχνά βιώνεται ως αίσθηση κενού, χωρίς κατεύθυνση ή ακόμα και ως αμφισβήτηση της ίδιας της ύπαρξης του εαυτού σε ακραίες περιπτώσεις.
Παράδοση: Μιμείται τη συμπεριφορά των σημαντικών άλλων, κρατάει στενή επαφή με τον «εμπλεκόμενο» άλλον, δεν αναπτύσσει ξεχωριστή ταυτότητα με μοναδικές προτιμήσεις
Αποφυγή: Αποφεύγει τις σχέσεις με άτομα που τονίζουν την ατομικότητα έναντι της υπερβολικής εμπλοκής
Υπεραναπλήρωση: Εμπλέκεται σε υπερβολική αυτονομία
Σχήμα – Αποτυχία
Η πεποίθηση του ατόμου πως έχει αποτύχει, πως θα αποτύχει σίγουρα ή πως είναι ριζικά ανεπαρκής σε σχέση με τους συνομηλίκους του σε ζητήματα επιδόσεων (σχολείο, καριέρα, αθλήματα κτλ). Συχνά περιλαμβάνει πεποιθήσεις ότι το άτομο είναι χαζό, ανεπαρκές, αδιάφορο, χωρίς ταλέντα, κατώτερο σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, λιγότερο επιτυχημένο από άλλους κ.α
Παράδοση: Σαμποτάρει τις προσπάθειες λειτουργώντας κάτω από το επίπεδο της ικανότητας του, συγκρίνει άδικα τα επιτεύγματά του με αυτά των άλλων, με μεροληπτικό τρόπο
Αποφυγή: Αναβάλλει τα εργασιακά καθήκοντα, αποφεύγει να βάζει στόχος καριέρας που ανταποκρίνονται στις ικανότητές του
Υπεραναπλήρωση: Μειώνει τα επιτεύγματα των άλλων, προσπαθεί να ανταποκρίνεται σε τελειοθηρικά πρότυπα για να αναπληρώνει την αίσθηση της αποτυχίας
Σχήμα – Αυτονόητο Δικαίωμα/ Μεγαλομανία
Η πεποίθηση πως το άτομο είναι ανώτερο από τους άλλους, πως αξίζει ειδικά δικαιώματα και προνόμια ή πως δεν υπάγεται στους κανόνες αμοιβαιότητας που διέπουν τη φυσιολογική κοινωνική διάδραση. Συχνά περιλαμβάνει την επιμονή πως το άτομο θα έπρεπε να κάνει ή να έχει ο,τι θέλει, ανεξάρτητα από το τι είναι ρεαλιστικό, από το τι οι άλλοι θεωρούν λογικό ή από τις συνέπειες που θα έχει αυτό στους άλλους. Επίσης, μπορεί να περιλαμβάνει μια υπερβολική επικέντρωση στην ανωτερότητα (π.χ να ανήκει στους πιο επιτυχημένους, διάσημους, πλούσιους), ώστε το άτομο να αποκτήσει δύναμη ή έλεγχο (όχι πρωταρχικά για προσοχή ή αποδοχή). Μερικές φορές ενδέχεται να αφορά σε μια υπερβολικά ανταγωνιστική ή κυριαρχική στάση απέναντι στους άλλους: επιβολή δύναμης και άποψης ή έλεγχος της συμπεριφοράς των άλλων σύμφωνα με τις προσωπικές επιθυμίες του ατόμου, χωρίς κατανόηση ή ενδιαφέρον για τις ανάγκες και τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων.
Παράδοση: Έχει άνισες ή αδιάφορες σχέσεις με συντρόφους ή σημαντικούς άλλους, φέρεται εγωιστικά, αγνοεί ανάγκες και αισθήματα άλλων, φέρεται σαν ανώτερος
Αποφυγή: Αποφεύγει καταστάσεις όπου δεν μπορεί να διαπρέψει και να ξεχωρίσει
Υπεραναπλήρωση: Κάνει υπερβολικά δώρα και φιλανθρωπικές εισφορές, για να αναπληρώσει την εγωιστική συμπεριφορά
Ανεπαρκής Αυτοέλεγχος/ Αυτοπειθαρχία
Μακρά δυσκολία ή άρνηση για αυτοέλεγχο και χαμηλή ανοχή στη ματαίωση επίτευξης προσωπικών στόχων καθώς και/ή δυσκολία στη συγκράτηση της υπερβολικής έκφρασης συναισθημάτων και παρορμήσεων. Σε μια πιο ήπια μορφή, ο ασθενής εμφανίζει μια υπερβολική έμφαση στην αποφυγή δυσφορικών καταστάσεων (discomfort-avoidance): αποφυγή πόνου, συγκρούσεων, αντιπαράθεσης, ευθυνών εις βάρος της προσωπικής ολοκλήρωσης και ακεραιότητας.
Παράδοση: Εκτελεί καθήκοντα βαρετά ή άβολα με απρόσεκτο τρόπο, χάνει τον έλεγχο των συναισθημάτων, τρώει, πίνει, παίζει τυχερά παιχνίδια ή χρησιμοποιεί ναρκωτικά για την ευχαρίστησή του σε υπερβολικό βαθμό, παρορμητικότητα, διάσπαση προσοχή, αποδιοργάνωση, έντονες εκφράσεις συναισθημάτων (θυμός), συστηματική αργοπορία, αναξιοπιστία
Αποφυγή: Δεν εργάζεται ή παρατάει το σχολείο, δε θέτει μακροπρόθεσμους στόχους, καταπιέζει την έκφραση δύσκολων συναισθημάτων κι αναγκών
Υπεραναπλήρωση: Κάνει βραχύβιες, έντονες προσπάθειες για να ολοκληρώσει ένα έργο ή για να ασκήσει αυτοέλεγχο
Υποτακτικότητα (Υποχωρητικότητα)
Υπερβολική παράδοση του ελέγχου σε άλλους, γιατί το άτομο νιώθει πιεσμένο, προκειμένου να αποφύγει τον θυμό, τα αντίποινα ή την εγκατάλειψη. Οι δύο κύριες μορφές υποταγής είναι:
–Υποταγή των αναγκών: Καταπίεση των προτιμήσεων, των επιλογών, των αποφάσεων και των επιθυμιών του ατόμου.
–Υποταγή των συναισθημάτων: Καταπίεση της συναισθηματικής έκφρασης και κυρίως του θυμού.
Συνήθως περιλαμβάνει την πεποίθηση πως οι επιθυμίες, οι απόψεις και τα συναισθήματα του ατόμου δεν αξίζουν ή δεν είναι σημαντικά στους άλλους. Συχνά παρουσιάζεται ως υπερβολική συμμόρφωση συνδυασμένη με υπερευαισθησία στην αίσθηση εγκλωβισμού. Γενικά, οδηγεί στο σταδιακό χτίσιμο θυμού, που εκδηλώνεται με δυσλειτουργικά συμπτώματα (π.χ παθητικοεπιθετική συμπεριφορά, ανεξέλεγκτα ξεσπάσματα θυμού, ψυχοσωματικά συμπτώματα, χρήση ουσιών, εκδραμάτηση.).
Φόβος αντιποίνων (τιμωρία, εγκατάλειψη)
Παράδοση: Επιλέγει εξουσιαστικούς συντρόφους και σημαντικούς άλλους, που ασκούν έλεγχο, συμμορφώνονται με τις επιθυμίες τους
Αποφυγή: Αποφεύγει συνολικά τις σχέσεις, αποφεύγει τις καταστάσεις όπου οι επιθυμίες του είναι διαφορετικές από των άλλων
Υπεραναπλήρωση: Ενεργεί με παθητικό-επιθετικό ή επαναστατικό τρόπο, ανυπακοή, τάση για αντίλογο, επαναστατικότητα
Αυτοθυσία
Υπερβολική επικέντρωση στην εκούσια κάλυψη των αναγκών των άλλων σε καθημερινές καταστάσεις εις βάρος της προσωπικής ικανοποίησης του ατόμου. Οι πιο συχνοί λόγοι είναι: να αποφύγει το άτομο να πληγώσει τους άλλους, να αποφύγει την ενοχή που απορρέει από την αίσθηση ότι είναι εγωιστής ή να διατηρήσει τον εξαρτητικό δεσμό με άλλους. Κάποιες φορές οδηγεί στην αίσθηση ότι οι προσωπικές ανάγκες δεν καλύπτονται επαρκώς και στη μνησικακία απέναντι σε αυτούς τους οποίους φροντίζει. (Αλληλοεπικαλύπτεται με την έννοια της συνεξάρτησης.)
Παράδοση: Εμπλέκεται σε άρνηση του εαυτού, κάνει πάρα πολλά για τους άλλους και τίποτα για τον εαυτό του
Αποφυγή: Αποφεύγει τις στενές σχέσεις
Υπεραναπλήρωση: Θυμώνει με τους σημαντικούς άλλους, επειδή δε φέρονται με αντίστοιχο τρόπο ή δε δείχνουν εκτίμηση, αποφασίζει να μην ξανακάνει τίποτα για τους άλλους
Αναζήτηση Επιδοκιμασίας/ Αναγνώρισης
Υπερβολική έμφαση στην απόκτηση αναγνώρισης, αποδοχής ή προσοχής από άλλους ανθρώπους ή στην ενσωμάτωση σε ένα κοινωνικό σύνολο εις βάρος της ανάπτυξης μιας ασφαλούς και αληθινής αίσθησης εαυτού. Η αυτοεκτίμηση του ατόμου εξαρτάται πρωταρχικά από τις αντιδράσεις των άλλων παρά από τον εαυτό του. Μερικές φορές περιλαμβάνει μια υπερβολική επικέντρωση στην εμφάνιση, την κοινωνική αποδοχή, τα χρήματα, το status, τα επιτεύγματα, ως μέσα απόκτησης θαυμασμού, προσοχής, αποδοχής (όχι πρωταρχικά για δύναμη ή έλεγχο). Συχνά καταλήγει στη λήψη βασικών αποφάσεων ζωής που δεν είναι αυθεντικές και δεν ικανοποιούν το άτομο ή στην υπερευαισθησία στην απόρριψη.
Παράδοση: Επισύρει την προσοχή των άλλων στα επιτεύγματά του, που σχετίζονται με την απόκτηση κύρους
Αποφυγή: Αποφεύγει σχέσεις με άτομα που θαυμάζει, από φόβο μήπως δεν έχει την επιδοκιμασία τους
Υπεραναπλήρωση: Λειτουργεί αδιάντροπα για να κερδίσει την απογοήτευση των ατόμων που θαυμάζει
Αρνητικότητα/ Απαισιοδοξία
Μια διάχυτη και μακρόχρονη επικέντρωση στις αρνητικές όψεις της ζωής (πόνος, θάνατος, απώλεια, απογοήτευση, σύγκρουση, ενοχή, μνησικακία, άλυτα προβλήματα, πιθανά λάθη, προδοσία, πράγματα που θα μπορούσαν να εξελιχθούν αρνητικά κτλ) παράλληλα με σμίκρυνση ή παράλειψη των θετικών ή αισιόδοξων όψεων. Συνήθως περιλαμβάνει μια υπερβολική προσδοκία-σε ένα ευρύ οικονομικό, εργασιακό ή διαπροσωπικό πεδίο-ότι τελικά οι καταστάσεις θα λάβουν άσχημη τροπή ή ότι οι τομείς της ζωής του ατόμου που φαίνεται να πηγαίνουν καλά, θα διαλυθούν. Πολλές φορές αφορά έναν υπέρμετρο φόβο για λάθη τα οποία ενδέχεται να οδηγήσουν σε: οικονομική καταστροφή, απώλεια, εξευτελισμό ή παγίδευση σε μια δυσάρεστη κατάσταση. Καθώς το άτομο υπερβάλλει ως προς τις πιθανές αρνητικές εκβάσεις των συνθηκών, συνήθως χαρακτηρίζεται από χρόνια ανησυχία, επαγρύπνηση, παράπονα ή αναποφασιστικότητα.
Παράδοση: Απομειώνει τα θετικά γεγονότα, υπερτιμά τα αρνητικά, περιμένει και προετοιμάζεται για το χειρότερο
Αποφυγή: Δεν ελπίζει για πάρα πολλά, κρατάει χαμηλά τις προσδοκίες του
Υπεραναπλήρωση: Λειτουργεί με μη ρεαλιστικά θετικούς, αισιόδοξους τρόπους
Συναισθηματική Αναστολή
Η υπερβολική αναστολή αυθόρμητης δράσης, συναισθήματος ή επικοινωνίας, συνήθως με σκοπό την αποφυγή της αποδοκιμασίας από άλλους, του συναισθήματος ντροπής ή της απώλειας ελέγχου των παρορμήσεων. Οι συνηθέστεροι τομείς αναστολής περιλαμβάνουν:
α. Την αναστολή θυμού και επιθετικότητας,
β. Την αναστολή θετικών παρορμήσεων (π.χ. χαρά, τρυφερότητα, παιχνίδι, σεξουαλική επιθυμία),
γ. Τη δυσκολία στην έκφραση ευαλωτότητας ή στην ελεύθερη έκφραση συναισθημάτων, αναγκών κτλ ή
δ. Την υπερβολική έμφαση στη λογική αγνοώντας τα συναισθήματα.
Παράδοση: Δίνει έμφαση στην λογική και στην τάξη σε σχέση με το συναίσθημα, λειτουργεί με πολύ ελεγχόμενο, αδιαφοροποίητο τρόπο, δεν επιδεικνύει αυθόρμητο συναίσθημα ή συμπεριφορά
Αποφυγή: Αποφεύγει δραστηριότητες που αφορούν συναισθηματική αυτοέκφραση (όπως έκφραση αγάπης ή επίδειξη φόβου) ή που απαιτούν μη ανεσταλμένη συμπεριφορά (όπως ο χορός)
Υπεραναπλήρωση: Λειτουργεί παρορμητικά και χωρίς αναστολή (μερικές φορές κάτω από την επήρεια ψυχοτρόπων ουσιών, όπως είναι το αλκοόλ)
Σχήμα – Ανελαστικά Πρότυπα/ Υπερεπικτικότητα
Η υποβόσκουσα πεποίθηση ότι το άτομο πρέπει να κοπιάζει για να ικανοποιήσει πολύ υψηλά εσωτερικοποιημένα πρότυπα συμπεριφοράς και επίδοσης, συνήθως για να αποφύγει την κριτική. Τις περισσότερες φορές καταλήγει σε συναισθήματα πίεσης ή δυσκολίας στη χαλάρωση των ρυθμών και σε υπερ-κριτική στάση απέναντι στον εαυτό και στους άλλους. Περιλαμβάνει σημαντικές αλλοιώσεις στη χαρά, τη χαλάρωση, την υγεία, την αυτοεκτίμηση, την αίσθηση επίτευξης πραγμάτων και στην ικανοποίηση από σχέσεις. Τα ανελαστικά πρότυπα συνήθως παρουσιάζονται ως: α)Τελειοθηρία, υπέρμετρη ενασχόληση με λεπτομέρειες ή υποτίμηση του πόσο καλή είναι η επίδοση του ατόμου σχετικά με τον μέσο όρο β) Άκαμπτοι κανόνες και «πρέπει» σε πολλούς τομείς της ζωής, συμπεριλαμβανομένων υπερβολικά υψηλών ηθικών, πολιτισμικών ή θρησκευτικών κανόνων ή γ) ενασχόληση με τον χρόνο και την αποδοτικότητα, ώστε να μπορούν να επιτευχθούν περισσότερα.
Παράδοση: Προσπαθεί να έχει τέλεια επίδοση, θέτει υψηλά πρότυπα για τον εαυτό του και τους άλλους
Αποφυγή: Αποφεύγει την ανάληψη εργασιακών καθηκόντων, αναβάλλει
Υπεραναπλήρωση: Απορρίπτει τα υψηλά πρότυπα στο σύνολό τους και αποδέχεται απόδοση κάτω του μέσου όρου
Σχήμα – Τιμωρητικότητα
Η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να τιμωρούνται σκληρά για τα λάθη τους. Περιλαμβάνει την τάση του ατόμου να θυμώνει, να μην ανέχεται, να είναι τιμωρητικός και ανυπόμονος με τους ανθρώπους (συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού του) που δεν πληρούν τα κριτήρια ή τις προσδοκίες του. Συνήθως περιλαμβάνει δυσκολία στη συγχώρεση λαθών του ιδίου ή των άλλων, λόγω διστακτικότητας στη δικαιολόγηση συνθηκών, στην ανοχή ανθρώπινων ατελειών ή στη συναισθαντική κατανόηση.
Παράδοση: Λειτουργεί με εξαιρετικά τιμωρητικό ή σκληρό τρόπο προς τους σημαντικούς άλλους
Αποφυγή: Αποφεύγει καταστάσεις που αφορούν αξιολόγηση, για να αποφευχθεί ο κίνδυνος τιμωρίας
Υπεραναπλήρωση: Λειτουργεί με εξαιρετικά συγχωρητικό τρόπο, ενώ εσωτερικά είναι υπερβολικά θυμωμένος και τιμωρητικός
Πηγές: «Θεραπεία Σχημάτων: ένα συνεκτικό κι αποτελεσματικό μοντέλο θεραπείας παγίδων ζωής»
Ευάγγελος Δρίβας Κλινικός Ψυχολόγος (B.Sc., M.Sc.)
Νίκη Γκατζέλια, Σύμβουλο Ψυχικής Υγείας
Θεραπεία σχημάτων: ένας οδηγός για τον θεραπευτή. Αθήνα: Πατάκη
Βιβλιογραφία:
Young, J. E., Klosko, J. S., Weishaar, M. E. (2008).
Η Θεραπεία Σχημάτων
Η θεωρία και η θεραπεία σχημάτων αναπτύχθηκε από τον Young προκειμένου να βοηθήσει ανθρώπους που υπέφεραν από διαταραχές της προσωπικότητας, ωστόσο τα σχήματα αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως.
Η θεραπεία σχημάτων στοχεύει μέσα από γνωστικές, βιωματικές και συμπεριφορικές τεχνικές να ανατρέψει τις συνέπειες των σχημάτων.
Ο/Η θεραπευτής/-τρια προσπαθεί, μέσα σε ένα ασφαλές και προστατευμένο περιβάλλον, να «παίξει» εν μέρει και με θεραπευτικά όρια, να καλύψει και να προσφέρει το αντίδοτο στις ακάλυπτες συναισθηματικές ανάγκες του/της θεραπευόμενου/-νης, βοηθώντας τον/την να υιοθετήσει την υγιή θεραπευτική σχέση σε σχέσεις στον «έξω» κόσμο.
Η θεραπεία σχημάτων έχει ως υπέρτατο στόχο την επούλωση του σχήματος, η οποία περιλαμβάνει την αλλαγή συμπεριφοράς, μέσω της αντικατάστασης των δυσλειτουργικών τρόπων αντιμετώπισης με λειτουργικές συμπεριφορές και επιλογές.
Τα σχήματα δεν είναι εύκολο να αλλάξουν, καθώς πρόκειται για βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις για τον εαυτό και τον κόσμο και προσφέρουν το αίσθημα της ασφάλειας και της ταυτότητας στο άτομο. Όταν, όμως, κάποιος έχει τη θέληση μπορεί να το νικήσει με την ψυχοθεραπεία, μέσω της οποίας το άτομο θα εκπαιδευτεί στη συστηματική παρατήρηση του σχήματος και μέσω της θεραπευτικής σχέσης και εξειδικευμένων ασκήσεων και τεχνικών θα καταφέρει σταδιακά να αντιδρά στην πρόκληση του σχήματος με υγιή τρόπο.
Η Θεραπεία Σχημάτων (Schema Therapy) αποτελεί μία ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που ενσωματώνει κι αναμειγνύει στοιχεία από πολλά είδη θεραπείας, όπως τη Γνωστική-Συμπεριφορική, του Δεσμού, των Αντικειμενότροπων Σχέσεων, τη Gestalt, την Ψυχανάλυση και τον Κονστρουκτιβισμό.
- exatomikeusitherapy@gmail.com
