Μεταπηδήστε στο περιεχόμενο
Είστε εδώ Αρχική » Blog » Η σημασία του ύπνου

Η σημασία του ύπνου

Εισαγωγή

Ο ύπνος πάντα αποτελούσε μια άγνωστη πτυχή της ανθρώπινης φύσης. Οι αρχαίοι Έλληνες μάλιστα πίστευαν ότι ο Μορφέας ήταν αδελφός του Πλούτωνα. Ανάλογες μυθολογικές συγγένειες μεταξύ του ύπνου και του θανάτου συναντούμε σε πολλές θρησκείες. Το γεγονός αυτό προφανώς οφείλεται στην αισθητηριακή απομόνωση και μυϊκή χαλάρωση που παρατηρείται στον ύπνο. Ο κοιμισμένος δίνει την εντύπωση νεκρού. Πλην όμως της εντυπώσεως αυτής, η χάλαση του μυϊκού τόνου, καθώς και η μείωση της ευαισθησίας όλων των αισθήσεων που παρατηρούνται κατά τη διάρκεια του ύπνου, καθιστούν τον άνθρωπο πιο ευάλωτο για τους εχθρούς του.

Το ίδιο ισχύει βεβαίως και για τα ζώα, τα οποία φροντίζουν να βρουν ασφαλές καταφύγιο, προκειμένου να κοιμηθούν. Αποτελεί επομένως ο ύπνος μια κατάσταση, κατά την οποία το ζώο, ως πλέον ευάλωτο, κινδυνεύει. Δεν μπορεί άραγε ένα ζώο να μη κοιμηθεί; Του είναι τόσο απαραίτητη η ξεκούραση, ώστε να
εκτίθεται σε τόσους κινδύνους;

Πράγματι ο ύπνος είναι περισσότερο απαραίτητος και από την τροφή. Κανένα ζώο δεν μπορεί να αποφύγει τον ύπνο περισσότερο από μερικά εικοσιτετράωρα. Ο άνθρωπος, για παράδειγμα, ενώ έχει τη δυνατότητα να παραμείνει νηστικός για αρκετές ημέρες, εντούτοις δεν μπορεί να μείνει ξύπνιος για περισσότερες από επτά έως εννέα ημέρες. Όταν φτάσει στα όριά του θα έχει παραισθήσεις, διανοητική σύγχυση και τέλος ξαφνικά θα πέσει σε ύπνο αναπότρεπτα, σαν να «κατέβηκαν» ξαφνικά «οι διακόπτες» του μυαλού.

Φαίνεται λοιπόν ότι ο ύπνος είναι μια απολύτως απαραίτητη κατάσταση.

Σχετίζεται μάλιστα με τον εγκέφαλο και όχι με το υπόλοιπο σώμα ή τον μυϊκό ιστό, καθότι παρατηρείται φυλογενετικά σε όλα τα ζώα, από τη στιγμή που σχηματίζεται οργανωμένος εγκέφαλος, δηλαδή από τα αρθρόποδα έντομα. Είναι μάλιστα η ανάγκη για ύπνο τόσο αξεπέραστη, ώστε στα δελφίνια, τα οποία πρέπει κάθε 2-3 λεπτά να βγαίνουν στην επιφάνεια προκειμένου να αναπνεύσουν, κοιμάται μόνο το ένα ημισφαίριο του εγκεφάλου, ενώ το άλλο αναλαμβάνει να οδηγεί περιοδικά το ζώο στην επιφάνεια. Μετά από κάποιο διάστημα αντιστρέφεται η λειτουργία, ώστε να κοιμηθεί και το έτερο ημισφαίριο.

Επομένως βλέπουμε ότι απαραίτητη δεν είναι η μυϊκή ανάπαυση, αλλά η «ανάπαυση» του εγκεφάλου. Βέβαια δεν πρόκειται για ανάπαυση, αλλά για μια ενεργητική διεργασία, που σχετίζεται με την κατανομή και αποθήκευση των δεδομένων που επεξεργάστηκε ο εγκέφαλος κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ίσως ακόμη να πραγματοποιείται και κάποιος συντονισμός των στοιχείων του εγκεφάλου και αποφόρτιση κάποιων «μονάδων» του φλοιού.

Η επιστημονική μελέτη του ύπνου

Η επιστημονική μελέτη του ύπνου άρχισε με την καταγραφή του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος (ΗΕΓ), το οποίο μάλιστα συνδυάζεται με ταυτόχρονη καταγραφή του μυϊκού τόνου και των οφθαλμικών κινήσεων. Η πολυγραφική καταγραφή των τριών αυτών στοιχείων ονομάζεται υπνογράφημα και μπορεί να συμπληρωθεί και με παράλληλη καταγραφή των αναπνευστικών κινήσεων, της οξυγονώσεως του αίματος, ακόμα και βιντεοσκοπήσεως των κινήσεων κατά τη διάρκεια του ύπνου.

Αρχιτεκτονική ύπνου

Η μελέτη του υπνογραφήματος έδειξε ότι ο ύπνος περιλαμβάνει δύο τελείως διαφορετικές καταστάσεις. Οι καταστάσεις αυτές εναλλάσσονται με συγκεκριμένο τρόπο, δημιουργώντας αυτό που αποκαλούμε αρχιτεκτονική του ύπνου.

Το σύνηθες σενάριο για τον ενήλικα άνθρωπο είναι, από τη στιγμή που αρχίζει να κοιμάται, να μειώνεται προοδευτικά η δραστηριότητα του φλοιού. Το ΗΕΓ συντονίζεται και καταγράφονται βραδέα κύματα, των οποίων η προέλευση είναι υποφλοιώδης. Παράλληλα μειώνεται ο μυϊκός τόνος και ο κοιμισμένος φαίνεται ότι χαλαρώνει και ξεκουράζεται. Αυτό διαρκεί για μία με μιάμιση ώρα.

Το στάδιο αυτό των βραδέων κυμάτων, όπως ονομάζεται, διακόπτεται ξαφνικά από ένα παράδοξο στάδιο ύπνου, το στάδιο REM, (από τα αρχικά Rapid Eye Movements), δηλαδή ταχέων οφθαλμικών κινήσεων. Το ΗΕΓ στο στάδιο αυτό, καταγράφει έντονη φλοιώδη δραστηριότητα, αλλά ταυτόχρονα ο μυϊκός τόνος σχεδόν μηδενίζεται. Μόνη εξαίρεση αποτελούν οι οφθαλμοκινητικοί μύες, οι οποίοι κινούν τα μάτια έντονα και ταχέως προς διάφορες κατευθύνσεις. Επίσης η αναπνοή γίνεται άτακτη και παρατηρείται έντονη αυτονομική δραστηριότητα, ταχυκαρδία, εφίδρωση και στύση. Η διάρκεια του σταδίου REM είναι μόλις μερικά λεπτά. Μετά ο ύπνος επανέρχεται στην «ομαλή» του πορεία, με βραδέα κύματα.

Κάθε βράδυ ο άνθρωπος κάνει τέσσερις με πέντε τέτοιους κύκλους, ύπνου βραδέων κυμάτων και ύπνου REM.

Η διάρκεια κάθε κύκλου είναι περίπου 90 λεπτά. Οι τελευταίοι κύκλοι πριν την πρωινή αφύπνιση, είναι
πιο σύντομοι και περιέχουν μεγαλύτερη ποσότητα REM ύπνου.

Η εξήγηση του περίπλοκου αυτού φαινομένου του REM ύπνου, φαίνεται ότι βρίσκεται στο γεγονός ότι τότε λαμβάνει χώρα μια σημαντική εγκεφαλική λειτουργία, η οποία απαιτεί έντονη φλοιώδη δραστηριότητα. Επειδή η
δραστηριότητα αυτή θα προκαλούσε και κινήσεις του σώματος, για το λόγο αυτό ο μυϊκός τόνος μηδενίζεται από το επίπεδο του προμήκους και κάτω. Οι οφθαλμικές και οι αναπνευστικές κινήσεις ελέγχονται από κέντρα που
βρίσκονται άνω του προμήκους, με αποτέλεσμα να διαφεύγουν της πλήρους κατάργησης. Έτσι κατά τη δραστηριότητα του ύπνου REM, συμπαρασύρονται και κινήσεις των οφθαλμών. Σε μερικούς ανθρώπους, όταν η κατάργηση του μυϊκού τόνου δεν είναι πλήρης κατά το στάδιο REM, παρατηρούνται απότομες κινήσεις των μελών του σώματος.

Ο ύπνος είναι περισσότερο απαραίτητος και από την τροφή. Ο άνθρωπος, ενώ έχει τη δυνατότητα να παραμείνει νηστικός για αρκετές ημέρες, εντούτοις δεν μπορεί να μείνει ξύπνιος για περισσότερες από επτά έως εννέα ημέρες. Όταν φτάσει στα όριά του θα έχει παραισθήσεις, διανοητική σύγχυση και τέλος ξαφνικά θα πέσει σε ύπνο αναπότρεπτα, σαν να «κατέβηκαν» ξαφνικά «οι διακόπτες» του μυαλού.

Όνειρα

Όταν κάποιος αφυπνιστεί στο στάδιο REM, είναι πολύ πιθανό να αναφέρει ότι έβλεπε όνειρο. Επομένως θεωρούμε ότι όνειρα βλέπουμε κυρίως κατά την διάρκεια του ύπνου REM. Η λειτουργία του REM είναι σημαντική και είναι απολύτως απαραίτητη, προκειμένου ο εγκέφαλος να συνεχίσει να δέχεται και να επεξεργάζεται πληροφορίες. Φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου του ύπνου, ταξινομούνται οι εμπειρίες του προηγουμένου διαστήματος εγρήγορσης. Δηλαδή, όλες οι εμπειρίες της ημέρας, φαίνεται ότι κρατούνται σε μια προσωρινή μνήμη. Αυτή κάποια στιγμή γεμίζει και δεν μπορεί να επεξεργαστεί άλλες νέες πληροφορίες. Τότε ο εγκέφαλος νυστάζει και οδηγείται στον ύπνο.

Κατά τη διάρκεια λοιπόν του ύπνου REM, φαίνεται ότι ανοίγουν τα διαμερίσματα των «αποθηκών» μακράς μνήμης και αποθηκεύονται οι πληροφορίες, που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Το χρονικό διάστημα της ενεργητικής αυτής διαδικασίας, αποθήκευσης και ταξινόμησης, μνήμες του παρελθόντος αναδύονται, συνδυάζονται με τις πρόσφατες εμπειρίες και επαναταξινομούνται.

Όταν αφυπνιστεί επομένως ο άνθρωπος, μπορεί να θυμάται κομμάτια εμπειριών και εικόνων του πρόσφατου, αλλά και του απώτερου παρελθόντος. Κομμάτια που συνήθως έχουν σχέση με τις εμπειρίες της προηγούμενης ημέρας. Έτσι αν την προηγούμενη ημέρα, μας απασχολούσε κάτι ιδιαίτερο, στον ύπνο REM, θα επεξεργαστούμε ανάλογες εμπειρίες του παρελθόντος, άγχη και φοβίες που σχετίζονται με αυτές τις εμπειρίες, καθώς και προτάσεις λύσεων που έχουμε στη μνήμη μας, όπως και διάφορες σχετικές πληροφορίες. Μάλιστα επειδή πολλά από τα στοιχεία που καταχωρούμε στη μνήμη μας δεν τα συνειδητοποιούμε, ή μπορεί επειδή ήταν επώδυνα να τα έχουμε απωθήσει, κατά τον ύπνο REM είναι δυνατό να αναδύονται και στοιχεία άγνωστα στη συνείδησή μας.

«τα όνειρα είναι η βασιλική οδός για το ασυνείδητο»

Δικαιολογείται επομένως ο Φρόιντ, που ισχυριζόταν ότι «τα όνειρα είναι η βασιλική οδός για το ασυνείδητο». Στο όνειρο εμφανίζονται εικόνες ασύνδετες, οι οποίες όμως συνήθως έχουν κάποια σύνδεση με τις εμπειρίες, αλλά και τις σκέψεις που έχουμε κάνει την προηγούμενη ημέρα. Μέσα από αυτές τις ασύνδετες εικόνες, πολλοί προσπαθούν να εκμαιεύσουν πληροφορίες για το μέλλον. Και είναι αναμενόμενο, αφού οι εικόνες που εμφανίζονται στα όνειρά μας έχουν σχέση με ό,τι μας απασχολεί.

Στο καθαρά επιστημονικό επίπεδο, ο ύπνος REM αποτελεί το πλέον απαραίτητο στάδιο του ύπνου. Αυτό γίνεται φανερό όταν παραταθεί η περίοδος αϋπνίας. Τότε αυξάνει η ανάγκη για ύπνο REM, με αποτέλεσμα, μόλις ο άνθρωπος κοιμηθεί, να εμφανιστεί σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ύπνος REM.

Αϋπνία

Από όλα όσα αναφέρθηκαν, γίνεται αντιληπτό ότι ο ύπνος δεν είναι ένα διάλειμμα στην εγρήγορση. Δεν κοιμόμαστε προκειμένου να ξεκουραστούμε. Κοιμόμαστε γιατί έχουμε ανάγκη τον ύπνο. Μάλιστα, όσο περισσότερα νέα δεδομένα έχει να επεξεργαστεί ο εγκέφαλός μας, τόσο περισσότερο έχει ανάγκη να κοιμηθεί. Γι’ αυτό τα παιδιά, για τα οποία όλα τα δεδομένα γύρω τους είναι νέα, κοιμούνται 9-11 ώρες το 24ωρο. Οι ενήλικοι κοιμούνται 7-8 ώρες, ενώ οι ηλικιωμένοι, οι οποίοι δεν έχουν να επεξεργαστούν πολλά νέα δεδομένα, συνήθως κοιμούνται πολύ λιγότερο. Βέβαια η διάρκεια του ύπνου, έχει σχέση και με την ιδιοσυγκρασία του κάθε ατόμου.

Άλλοι άνθρωποι έχουν ανάγκη πολλών ωρών ύπνου, ενώ άλλοι τα καταφέρνουν και με λιγότερες από 6 ώρες το 24ωρο. Στη φράση μάλιστα αυτή βρίσκεται και το κλειδί, της θεραπείας της αϋπνίας. Ο ύπνος αποτελεί μια ανάγκη για τον οργανισμό. Εάν ο οργανισμός τα καταφέρνει με λιγότερες ώρες ύπνου, δεν υπάρχει κανένας λόγος να τον πιέσουμε να κοιμηθεί περισσότερο. Δυστυχώς επικρατεί η αντίληψη ότι ο άφθονος ύπνος είναι απαραίτητος και επομένως είναι ζητούμενο για κάθε άνθρωπο. Καθημερινά πολλοί άνθρωποι αγχώνονται για το εάν θα μπορέσουν να κοιμηθούν, όσο νομίζουν ότι «πρέπει». Αυτό είναι ότι χειρότερο, προκειμένου να διαταραχθεί η ομαλή εξέλιξη του ύπνου τους. Ο ύπνος τους δεν είναι βαθύς, γιατί το άγχος προκαλεί διακοπές και δυσκολεύει την επανέναρξη του ύπνου. Χαλάει επομένως η αρχιτεκτονική του ύπνου και ο άνθρωπος το πρωί, δεν έχει την αίσθηση ότι έχει κοιμηθεί καλά και απολαυστικά. Διαμαρτύρεται συνήθως ότι δεν κοιμάται καλά και όταν έρχεται το βράδυ, αγωνιά μήπως και δεν μπορέσει να κοιμηθεί.

Η φυσιολογία και η σημασία του ύπνου
Παυλος Σακκας
Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής,
Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών

Ιστορικά

Ο Σίγκμουν Φρόιντ, ο οποίος επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον τομέα της ψυχολογίας, πίστευε ότι τα όνειρα ήταν ένα «μέσο εκτόνωσης» για τις ασυνείδητες επιθυμίες. Μόνο μετά το 1953, όταν οι ερευνητές περιέγραψαν για πρώτη φορά τον ύπνο REM (Rapid eye movement sleep) στα βρέφη, οι επιστήμονες ξεκίνησαν να μελετούν σχολαστικά τον ύπνο και τα όνειρα.

Σύντομα συνειδητοποίησαν ότι παράξενες, παράλογες εμπειρίες που ονομάζουμε όνειρα, συμβαίνουν σχεδόν πάντα κατά τη διάρκεια του ύπνου REM. Ενώ τα περισσότερα θηλαστικά και πτηνά παρουσιάζουν σημάδια ύπνου REM, τα ερπετά και άλλα ψυχρόαιμα ζώα δεν το κάνουν.

Ο ύπνος REM αρχίζει με σήματα από μια περιοχή στη βάση του εγκεφάλου που ονομάζεται γέφυρα.

Αυτά τα σήματα ταξιδεύουν σε μια άλλη περιοχή του εγκεφάλου, που ονομάζεται θάλαμος, ο οποίος τα μεταβιβάζει προς τον εγκεφαλικό φλοιό – το εξωτερικό στρώμα του εγκεφάλου, που είναι υπεύθυνο για τη μάθηση, τη σκέψη και την οργάνωση των πληροφοριών.

Επίσης η γέφυρα στέλνει σήματα που απενεργοποιούν τους νευρώνες στο νωτιαίο μυελό, προκαλώντας έτσι προσωρινή παράλυση των μυών των άκρων. Αν κάτι έρθει σε επαφή μ’ αυτήν την παράλυση, οι άνθρωποι θα αρχίσουν σωματικά να «αναπαριστούν» τα όνειρα τους- ένα σπάνιο, επικίνδυνο πρόβλημα το οποίο ονομάζεται διαταραχή συμπεριφοράς του ύπνου REM.

Για παράδειγμα, ένα άτομο που ονειρεύεται ένα παιχνίδι με μπάλα, μπορεί να τρέχει ορμητικά σε έπιπλα ή χωρίς να το καταλάβει να χτυπήσει κάποιον που κοιμάται σε κοντινή απόσταση ενώ προσπαθεί να πιάσει τη μπάλα στο όνειρό του.

Συμπέρασμα

Ο ύπνος REM διεγείρει τις περιοχές του εγκεφάλου που χρησιμοποιούνται στη μάθηση. Αυτό μπορεί να είναι σημαντικό για τη φυσιολογική ανάπτυξη του εγκεφάλου κατά τη βρεφική ηλικία, η οποία θα μπορούσε να εξηγήσει γιατί τα βρέφη αφιερώνουν πολύ περισσότερο χρόνο στον ύπνο REM από ό,τι οι ενήλικες.

Όπως στον βαθύ ύπνο, έτσι και ο ύπνος REM σχετίζεται με αυξημένη παραγωγή πρωτεϊνών. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι ο ύπνος REM επηρεάζει την μάθηση ορισμένων νοητικών ικανοτήτων. Οι άνθρωποι που είχαν διδαχθεί μια δεξιότητα και που στη συνέχεια στερούνταν του μη-REM ύπνου μπορούσαν να ανακαλέσουν αυτά που είχαν μάθει μετά τον ύπνο, ενώ οι άνθρωποι που είχαν στερηθεί τον ύπνο REM, δεν μπορούσαν.

Μερικοί επιστήμονες πιστεύουν ότι τα όνειρα είναι η προσπάθεια του εγκεφαλικού φλοιού να βρει νόημα στα τυχαία σήματα που λαμβάνει κατά τη διάρκεια του ύπνου REM.

Ο φλοιός είναι το τμήμα του εγκεφάλου που ερμηνεύει και οργανώνει τις πληροφορίες από το περιβάλλον κατά τη διάρκεια της συνείδησης. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι, δεδομένου ότι δίνονται τυχαία σήματα από τη γέφυρα κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, ο φλοιός προσπαθεί να ερμηνεύσει αυτά τα σήματα καθώς δημιουργεί «μια ιστορία» από την κατακερματισμένη δραστηριότητα του εγκεφάλου.


Δείτε επίσης: Ψυχολογία πίσω από τα όνειρα