- exatomikeusitherapy@gmail.com
Φόβοι και φοβίες
Ο φόβος και οι φοβίες είναι δύο διαφορετικές καταστάσεις. Ο φόβος πρυποθέτει μια πραγματική απειλή, ενώ οι φοβίες έχουν περισσότεριο να κάνουν με πλασματικές απειλές. Οι φόβοι και οι φοβίες «συνοδεύονται» σχεδόν πάντα από άγχος, θλίψη και ενοχές.
Φόβος
Ο φόβος είναι ένα βασικό συναίσθημα του ανθρώπου που προκαλείται από τη συνειδητοποίηση ενός πραγματικού ή ακόμα και πλασματικού κινδύνου ή απειλής. Είναι ένας μηχανισμός προστατευτικού χαρακτήρα, μια φυσιολογική αμυντική αντίδραση του οργανισμού χωρίς να απαιτείται συνειδητή σκέψη.
Είναι ένα από τα 7 βασικά συναισθήματα που νιώθουμε μαζί με την χαρά, την θλίψη, την αηδία, τον θυμό, την έκπληξη και το ενδιαφέρον Φόβο νιώθουμε όταν απειλούμαστε ή νιώθουμε πως θα απειληθούμε, (όχι μόνο σωματικά) σε μια πραγματική κατάσταση.
Ο φόβος πρέπει να διακρίνεται από τη σχετική συναισθηματική κατάσταση του άγχους το οποίο εκδηλώνεται ως εσωτερική ένταση και το οποίο συνήθως συμβαίνει χωρίς την ύπαρξη οποιασδήποτε εξωτερικής απειλής. Απειλής μάλιστα που γίνεται αντιληπτής ως ανεξέλεγκτης ή αναπόφευκτης. Ο φόβος είναι κυρίως μια στιγμιαία αντίδραση σε κάτι που συμβαίνει στο παρόν, αλλά και όταν έχουμε να κάνουμε κυρίως με μελλοντικά γεγονότα, καταστάσεις, συμπεριφορές ή πραγματικές απειλές, που μπορούμε ή επιβάλεται να διαφύγουμε ή να αποφύγουμε.
Όταν όμως ο φόβος συνεχίζει να υφίσταται, ενώ δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος και σε καταστάσεις υπερβολικού στρες, τότε μετατρέπεται σε φοβία και γίνεται εμπόδιο στην φυσιολογική αντιμετώπιση της καθημερινότητας του ατόμου.
Η φοβία είναι ένας επίμονος και παράλογος φόβος κάποιου συγκεκριμένου αντικειμένου ή κατάστασης, που έχει ως αποτέλεσμα την επιθυμία αποφυγής αυτού αντικειμένου που στην πραγματικότητα δεν αποτελεί σπουδαία πηγή κινδύνου.
Φοβίες έχουμε, όταν νιώθουμε παράλογους φόβους, Όταν π.χ. νιώθουμε ότι απειλούμαστε σε καταστάσεις που στην πραγματικότητα δεν μας απειλούν. Πολλές καταστάσεις δηλώνουν φόβο όπως π.χ.: «Φοβάμαι πως θα αποτύχω», «Φοβάμαι πως θα τον/την χάσω», «Φοβάμαι πως αν γίνει αυτό, τότε …. και τελικά….», «Φοβάμαι πως θα ρεζιλευτώ» κ.α. Οι φοβίες είναι κάπως πιο συγκεκριμένες π.χ Υψοφοβία, Κλειστοφοβία, Αγοραφοβία κ.λ.π.
Οι ψυχολόγοι και οι παιδοψυχολόγοι λένε πως βιώνουμε για πρώτη φορά έντονο φόβο, όταν γεννιόμαστε. Ονομάζεται “Τραύμα της γέννησης“.Ποιός δεν θα ένιωθε φόβο, αν θα έβγαινε από ένα εντελώς προστατευμένο περιβάλλον όπως είναι η κοιλιά της μητέρας μας σε έναν εντελώς καινούργιο και άγνωστο κόσμο;
Τι είναι οι Φοβίες;
Μια φοβία είναι ένας τύπος διαταραχής άγχους που προκαλεί σε ένα άτομο υπερβολικό και παράλογο φόβο για μια κατάσταση, ένα μέρος ή ένα αντικείμενο. Όταν ένα άτομο έχει μια φοβία, συχνά σχεδιάζει τη ζωή του ώστε να αποφεύγει ότι θεωρεί επικίνδυνο. Η φανταστική απειλή είναι μεγαλύτερη από οποιαδήποτε πραγματική απειλή και λαμβάνει την διάσταση του τρόμου.
Οι φοβίες είναι ψυχικές διαταραχές που μπορούν να διαγνωστούν. Το άτομο βιώνει έντονο άγχος όταν αντιμετωπίζει την πηγή του φόβου. Αυτό πολλές φορές επηρεάζει την καθημερινότητα και μπορεί να οδηγήσει σε κρίσεις πανικού. Στην Αμερική περίπου 19 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν φοβίες.
Αλήθειες για τις φοβίες
- Οι φοβίες είναι πολύ πιο σοβαρές από την απλή αίσθηση του φόβου και δεν περιορίζονται σε φόβους για συγκεκριμένα πράγματα.
- Ενώ τα άτομα είναι ενήμερα ότι η φοβία τους είναι παράλογη, δεν μπορούν να ελέγξουν την αντίδραση τους στον φόβο.
- Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν εφίδρωση, πόνο στο στήθος και μούδιασμα.
Ο φόβος ως έκφραση
Η έκφραση του φόβου στο ανθρώπινο πρόσωπο περιλαμβάνει, τη διεύρυνση των ματιών, τα φρύδια συγκεντρώνονται, και τα χείλη τεντώνονται οριζόντια. Οι μύες που χρησιμοποιούνται για τη φυσική κίνηση βρίσκονται σε ένταση προκειμένου το θύμα να επιτεθεί ή να διαφύγει τον κίνδυνο. Εμφανίζεται εφίδρωση λόγω αυξημένης ροής του αίματος που είναι αναγκαία για να μεταφέρει στο υπόλοιπο του σώματος, μαζί με οξυγόνο και θρεπτικές ουσίες, θερμότητα, ωθώντας στην εφίδρωση για να δροσίσει το σώμα. Ο φοβισμένος άνθρωπος σε πρώτη αντίδραση στέκεται σαν άγαλμα ακίνητος και έχει δύσπνοια, οι τρίχες στο δέρμα του σηκώνονται και υπάρχει περίπτωση να εμφανιστεί τρέμουλο στους μύες . Όταν ο κίνδυνος ή η απειλή είναι συγκλονιστική ή απότομη, μια κοινή αντίδραση είναι η κάλυψη (για να προστατευτούν) ευάλωτα τμήματα της ανατομίας, κυρίως στο πρόσωπο και το κεφάλι. Όταν το ερέθισμα που θα προκαλέσει τον φόβο συμβεί απροσδόκητα, το θύμα μπορεί ενδεχομένως να αντιδράσει πηδώντας ή παραμερίζοντας. Η καρδιακή πίεση του ατόμου αυξάνεται και οι κτύποι της καρδιάς επιταχύνονται και αυτό έχει ως αποτέλεσμα η αναπνοή να είναι βιαστική.
Όταν ήμασταν μικροί, όλοι είχαμε κάτι το οποίο «έπρεπε» να φοβόμαστε για να καθόμαστε ήσυχοι και να ξέρουμε ποια θα ήταν η τιμωρία μας σε αντίθετη περίπτωση. Πολλά παιδιά μεγάλωσαν με τον φόβο ότι θα τους φάει ο μπαμπούλας στον ύπνο τους, αν δεν ήταν καλά παιδιά, ή ότι θα τους τιμωρήσει ο μπαμπάς τους ή κάποιο άλλο πρόσωπο εξουσίας για την συμπεριφορά τους.
Το μυαλό μας έχει την τάση να μένει σε αυτό που βίωσε, όταν για πρώτη φορά δοκίμασε να κάνει κάτι, ειδικά αν ήταν πολύ έντονο και δυσάρεστο. Είναι γνωστή η ιστορία που είπε ο Χόρχε Μπουκάι σε συμβουλευόμενο του και περιέχεται και στο βιβλίο του ‘’Να σου πω μια ιστορία’’. Αφηγείται την ιστορία ενός μικρού ελέφαντα που μεγάλωσε σε τσίρκο, φοβόταν να κόψει τα δεσμά του και να το σκάσει, διότι θυμόταν την πρώτη φορά που το προσπάθησε και όντας μικρό ελεφαντάκι δεν τα κατάφερε. Μέσα από αυτή την μικρή και πολύ διδακτική ιστορία μπορούμε να καταλάβουμε πως οι άνθρωποι συντηρούμε τον φόβο και το αίσθημα αδυναμίας!
Τα αρνητικά συναισθήματα όμως, όπως και ο φόβος έχουν ποικίλες επιδράσεις στην ζωή μας. Καταρχάς μας αποτρέπουν από το να πάρουμε αποφάσεις για την ζωή μας. Επίσης είναι ευρέως γνωστό πως όταν φοβόμαστε πως κάτι θα συμβεί, κάνουμε διάφορες, κυρίως αρνητικές, σκέψεις γύρω από αυτό και με λεπτομέρειες μάλιστα. Δηλαδή προδικάζουμε μια κατάσταση, γίνεται ένας φαύλος κύκλος και τελικά συμβαίνει. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως αυτό-εκπληρούμενη προφητεία.
Πιθανότατα το πιο δύσκολο είναι όταν ο φόβος γίνεται όχι μόνο συνήθεια, αλλά και πηγή απόλαυσης. Κάποιοι άνθρωποι νιώθουν φόβο και ζητούν βοήθεια για αυτό, αλλά στην πραγματικότητα όχι μόνο δεν θέλουν να απαλλαγούν από τους φόβους τους, αλλά θέλουν να παρασύρουν και τους άλλους σε αυτό. Ακόμη τα συναισθήματα που νιώθουμε, όπως και οι φόβοι μας αποτυπώνονται στο σώμα μας με διάφορους τρόπους. Μπορούν να επηρεάσουν το στομάχι (έλκος), το δέρμα μας, τα μαλλιά μας,αλλά και την γενικότερη υγεία μας. Πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας και αυτό να μας συγκρατεί πως όταν νιώθουμε άσχημα συναισθήματα, τότε το σώμα μας εκκρίνει υγρά, τα οποία μας «τρώνε» σιγά -σιγά, μας καταστρέφουν.
Η ζωή είναι γεμάτη χαρά και θλίψη σε εναλλαγή και αυτό είναι καθόλικο, ακόμα και ωφέλιμο μερικές φορές για μας. Σε κάποιες περιπτώσεις ο φόβος είναι ένα προστατευτικό συναίσθημα καθώς μας αποτρέπει από το να προβούμε σε επικίνδυνες πράξεις. Επίσης μπορεί να μας παροτρύνει να βρούμε λύσεις.Μπορεί να μας βοηθήσει ζητήσουμε βοήθεια, να καταλάβουμε καλύτερα τους άλλους, όταν περνάν μια δύσκολη φάση, γενικά μπορεί να μας φέρει πιο κοντά στους άλλους. Βέβαια υπάρχουν και φόβοι που σε αποθαρρύνουν από το να θέλεις να βρίσκεσαι με άλλους, αλλά και πάλι η λύση είναι να ζητήσεις βοήθεια, όπου αναγκαστικά θα βρίσκεσαι με κάποιον. Αν κάτσουμε να καλοσκεφτούμε οι καταστάσεις που μας έκαναν πιο δυνατούς, μας ωρίμασαν και μας άλλαξαν περιείχαν φόβο και σίγουρα πόνο, άρα εντέλει μας ωφέλησαν.
Το ανθρώπινο είδος είναι «προγραμματισμένο» βιολογικά και ψυχολογικά να αντιδρά με φόβο στα ίδια ερεθίσματα, σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Το αντικείμενο των φοβικών αντιδράσεων λοιπόν έχει άμεση σχέση με το ένστικτο επιβίωσης του ανθρώπου και τα χαρακτηριστικά εκείνα που αποτελούσαν πάντα ένδειξη απειλής για την επιβίωσή του όπως τα ύψη, τα ζώα που κινούνται και ελίσσονται γρήγορα, που εμφανίζονται ξαφνικά, που έχουν περίεργη όψη, το σκοτάδι, οι ανοικτοί και μη προφυλαγμένοι χώροι, η θέα του αίματος. Αντικείμενα ή καταστάσεις που δεν έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά αλλά είναι πραγματικά επικίνδυνα στη σύγχρονη εποχή δύσκολα θέτουν το υπόβαθρο για την εκδήλωση φόβου ή μιας φοβίας. Πράγματι, ο άνθρωπος σήμερα δεν φαίνεται να έχει αναπτύξει φοβία για τα αυτοκίνητα, το κάπνισμα, το νέφος, τα όπλα, για τα κινητά τηλέφωνα, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές
Είδη φόβου
Ο φόβος ποικίλλει, από ήπια προσοχή μέχρι τις ακραίες καταστάσεις φοβίας και την παράνοια. Ο φόβος σχετίζεται με μια σειρά πρόσθετων γνωστικών και συναισθηματικών καταστάσεων, που συμπεριλαμβάνουν
- την ανησυχία,
- το άγχος,
- τον τρόμο,
- την φρίκη, και
- τον πανικό.
Σχετικά με την εμπειρία του φόβου μπορεί να μείνει πολύ καιρό μετά την έκθεση στον ασυνείδητο νου, όπου μπορεί να εκδηλωθεί ως εφιάλτες, ή, σε μια ακόμη πιο ισχυρή μορφή, ως νυχτερινός τρόμος.
Ο φόβος μπορεί επίσης να βιωθεί μέσα από μια μεγαλύτερη ομάδα ή κοινωνικό σύνολο, και μπορεί να συνδυάζεται με την κοινωνική επιρροή και να γίνει μαζική υστερία.
Ορισμένες παθολογικές καταστάσεις που σχετίζονται με τον φόβο (που ορίζεται από επίμονους και παράλογους φόβους) μπορούν να περιλαμβάνουν διάφορα είδη αγχώδους διαταραχής που είναι πολύ συχνές, όπως
- αγοραφοβία,
- κλειστοφοβία,
- κοινωνική φοβία,
- ακροφοβία,
- νοσοφοβία,
- ξενοφοβία,
- φόβος του θανάτου,
- πετοφοβία (φοβία των πτήσεων),
- φοβία συναισθημάτων,
- υποχονδρίαση,
- κρίση πανικού,
- διαταραχή πανικού
αλλά και άλλες πιο σοβαρές ασθένειες όπως η ακραία φάση της διπολικής διαταραχής και ορισμένες μορφές σχιζοφρένειας.
Είδη Φοβιών
Η φοβία είναι ο υπερβολικός και παράλογος φόβος. Ο όρος “φοβία” συχνά αναφέρεται σε ένα φόβο για κάτι συγκεκριμένο. Ωστόσο υπάρχουν τρεις τύποι φοβίας. Αυτοί περιλαμβάνουν:
Την Κοινωνική Φοβία: Αυτός είναι ένας βαθύς φόβος για τον δημόσια έκθεση, εξευτελισμό, τον σχολιασμό από άλλους σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Η ιδέα μιας μεγάλης κοινωνικής συγκέντρωσης είναι τρομακτική για κάποιον με κοινωνική φοβία. Δεν είναι το ίδιο με τη συστολή και την απλή ντροπή.
Την Αγοραφοβία: Αυτός είναι ο φόβος για καταστάσεις από τις οποίες ένα άτομο είναι δύσκολο να αποδράσει, όπως το ασανσέρ. Είναι συχνά παρεξηγημένος ως ο φόβος για τους ανοιχτούς χώρους αλλά μπορεί να συμβεί και σε μικρούς χώρους. Οι άνθρωποι με αγοραφοβία έχουν αυξημένο κίνδυνο να εμφανίσουν κρίσεις πανικού.
Την Ειδική Φοβία: Αυτός είναι έντονος, υπερβολικός φόβος για κάτι συγκεκριμένο.
Οι ειδικές φοβίες είναι γνωστές ως απλές φοβίες καθώς συνδέονται με κάποια αναγνωρίσιμη αιτία η οποία ίσως δεν είναι συχνή στην καθημερινότητα, όπως τα φίδια. Δεν επηρεάζουν την ζωή του ατόμου σε μεγάλο βαθμό.
Η κοινωνική φοβία και η αγοραφοβία είναι γνωστές ως σύνθετες φοβίες, καθώς οι αφορμές είναι λιγότερο εύκολο να αναγνωριστούν. Οι άνθρωποι με σύνθετες φοβίες είναι πιο δύσκολο να αποφύγουν τις αιτίες, όπως το να φεύγουν από το σπίτι ή να βρίσκονται σε μέρη με πολύ κόσμο.
Η φοβία γίνεται αναγνωρίσιμη όταν ένα άτομο οργανώνει την ζωή του με τέτοιο τρόπο ώστε να αποφεύγει τις αιτίες του φόβου του. Αυτό είναι πολύ πιο σοβαρό από ότι μια φυσιολογική αντίδραση στον φόβο. Οι άνθρωποι με κάποια φοβία έχουν μια έντονη ανάγκη να αποφεύγουν πράγματα που τους δημιουργούν ανησυχία.
Σύνθετες Φοβίες
Οι σύνθετες φοβίες είναι πιο πιθανό να επηρεάζουν την ποιότητα ζωής του ατόμου από ότι οι ειδικές φοβίες. Για παράδειγμα, τα άτομα με αγοραφοβία ίσως να έχουν έναν αριθμό άλλων φοβιών που να συνδέονται. Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν τον φόβο να μείνει κάποιος μόνος και την κλειστοφοβία ή τον φόβο να παγιδευτεί σε κλειστούς χώρους. Σε σοβαρές περιπτώσεις, ένα άτομο με αγοραφοβία σπάνια θα βγει από το σπίτι του.
Τύποι
Οι πιο κοινές ειδικές φοβίες περιλαμβάνουν:
- Την Κλειστοφοβία: Ο φόβος για κλειστά,περιορισμένα μέρη.
- Την Αεροφοβία: Ο φόβος του να πετάς
- Την Αραχνοφοβία: Ο φόβος για τις αράχνες
- Την Φοβία της Οδήγησης: Ο φόβος της οδήγησης αυτοκινήτου
- Την Εμετοφοβία: Ο φόβος για τον εμετό
- Την Ερυθροφοβία: Ο φόβος του κοκκινίσματος
- Την Υποχονδρία: Ο φόβος για τις αρρώστιες
- Την Ζωοφοβία: Ο φόβος για τα ζώα
- Την Υδροφοβία :Ο φόβος για το νερό
- Την Ακροφοβία: Ο φόβος για τα ύψη
- Η Φοβία για το αίμα και τις ενέσεις: Ο φόβος για τα τραύματα που περιλαμβάνουν αίμα
- Η Φοβία για τις Κυλιόμενες Σκάλες: Ο φόβος για την κυλιόμενες σκάλες
- Η Φοβία για τα Τούνελ: Ο φόβος για τα τούνελ
Αυτοί είναι κάποιοι μόνο από τους τύπους των ειδικών φοβιών. Οι άνθρωποι αναπτύσσουν φοβίες σχεδόν για όλα. Επίσης, καθώς η κοινωνία αλλάζει, η λίστα των πιθανών φοβιών αλλάζει επίσης. Για παράδειγμα, ο φόβος να μείνεις χωρίς κινητό ή υπολογιστή. Είναι ο παθολογικός φόβος του να παραμείνει κάποιος χωρίς κάποιο τεχνολογικό gadget.
Συμπτώματα
Ένα άτομο με φοβία βιώνει τα ακόλουθα συμπτώματα. Υπάρχουν πολλά κοινά συμπτώματα στην πλειοψηφία των φοβιών:
- Αίσθηση απώλειας του ελέγχου όταν κάποιος εκτίθεται στην πηγή του φόβου του
- Αίσθηση ότι η πηγή του φόβου πρέπει να αποφευχθεί με κάθε κόστος
- Δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά όταν εκτίθεται στο φόβο
- Αναγνώριση ότι ο φόβος είναι υπερβολικός, παράλογος και αναίτιος, που συνδέεται με την έλλειψη ελέγχου των συναισθημάτων
Ένα άτομο μπορεί να βιώνει πανικό και έντονο άγχος όταν εκτίθεται σε ότι του προκαλεί την φοβία. Οι σωματικές επιδράσεις περιλαμβάνουν:
- Εφίδρωση
- Μη-φυσιολογική αναπνοή
- Αύξηση των καρδιακών παλμών
- Τρέμουλο
- Εξάψεις ή κρυάδες
- Αίσθηση πνιγμού
- Πόνος στο στήθος
- Πεταλούδες στο στομάχι
- Μούδιασμα και μυρμήγκιασμα
- Ξηροστομία
- Σύγχυση
- Ναυτία
- Ζαλάδα
- Πονοκέφαλο
Η ανησυχία αυξάνεται απλά με την σκέψη της φοβίας. Στα μικρά παιδιά,οι γονείς ίσως να παρατηρήσουν ότι κλαίνε, κολλάνε πάνω τους ή κρύβονται πίσω από τα πόδια τους.Ίσως επίσης να έχουν εκρήξεις θυμού για να δείξουν το άγχος τους.
Νευροβιολογία
Η ψυχοφυσιολογική αντίδραση του φόβου είναι αποτέλεσμα διέγερσης ενός αμυντικού συστήματος με το οποίο είναι προικισμένος ο άνθρωπος. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για την αντίδραση αυτή είναι μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται αμυγδαλή, η οποία είναι μέρος του μεταιχμιακού συστήματος, το οποίο σχετίζεται με τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά. Η αμυγδαλή δέχεται πληροφορίες από το θάλαμο (τον ενδιάμεσο σταθμό οπτικών κι ακουστικών οδών) και μάλιστα οι πληροφορίες φτάνουν στην αμυγδαλή νωρίτερα από ότι φτάνουν στο φλοιό. Έτσι η άμεση αυτή προβολή του θαλάμου μπορεί να διεκπεραιώνει σύντομα αρχέγονες συναισθηματικές αποκρίσεις, κάτι που είναι σημαντικό σε περίπτωση κινδύνου. Με άλλα λόγια εξηγεί το γιατί είμαστε ικανοί να αντιδράσουμε σχεδόν αστραπιαία στον κίνδυνο, προτού προλάβουμε να σκεφτούμε και να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει.
Επίσης ο θάλαμος προετοιμάζει την αμυγδαλή να δεχθεί προβολές από ανώτερα φλοιϊκά κέντρα, όπως είναι ο κοιλιακός έσω προμετωπιαίος φλοιός, που μεταφέρουν πιο πολύπλοκες πληροφορίες για τη γνωστική αντιπροσώπευση του συναισθήματος, ώστε να δημιουργηθεί συνειδητή συναισθηματική εμπειρία.
Ειδικά για το συναίσθημα του φόβου, η προβολή του θαλάμου στην αμυγδαλή είναι πολύ σημαντική και μάλιστα οι πληροφορίες που μεταβιβάζει φθάνουν σ’αυτήν ταχύτερα από τις αισθητικές πληροφορίες του φλοιού. Επομένως, η άμεση αυτή προβολή του θαλάμου επιτρέπει την ταχεία δραστηριοποίηση της αμυγδαλής σε αρχέγονα συναισθηματικά ερεθίσματα, ειδικά υπό το καθεστώς απειλής
Το ζήτημα του ψυχολογικού φόβου και πώς να τον αντιμετωπίσετε
Ένας απο τους μεγαλους εχθρούς του ανθρώπου είναι ο φόβος. Όσο λιγότερο φόβο έχει κανείς, τόσο περισσότερο υγεία και ψυχική αρμονία θα βιώνει στη ζωή του. Το ουσιαστικό πρόβλημα της ανθρωπότητας είναι να απαλλαγεί απ’ τον φόβο.
Όταν δεν νιώθεις φόβο για μια κατάσταση, τότε αυτή δεν μπορεί να σε βλάψει. Πρέπει βέβαια να θυμάσαι ότι πολύ συχνα σε καταλαμβάνει ο φόβος με υποσυνείδητο τρόπο, χωρίς δηλαδή να τον αντιλαμβάνεσαι.
Αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάς είναι ότι ο φόβος «μπλοφάρει». Αν τον αντιμετωπίσεις με βάση αυτήν την ενθύμηση, τότε ο φόβος διαλύεται.
Ο φόβος δημιουργείται συνήθως ως προσπάθεια του νου να ελέγξει το μέλλον, το μέλλον για το οποίο το μονο που ξέρουμε είναι οτι … δεν υπάρχει!! Αφού το παρελθόν μόνο υπήρξε –δηλαδή δεν υπάρχει σήμερα!- και το μέλλον δεν έχει έρθει ακόμα, ο μοναδικός χρόνος, στον οποίο ζούμε την ζωή μας είναι το παρόν!
Ο καλύτερος τρόπος να αντιμετωπίσετε τους ψυχολογικούς σας φόβους και τα προβλήματα που εκπηγάζουν απ’ αυτούς, είναι να καλλιεργήσετε μεθοδικά την επίγνωση, και την επαφή σας με τον εσωτερικό σας παρατηρητή.
Στην ουσία, όλοι μας γνωρίζουμε, πως ό,τι κι αν κάνουμε, ότι κι αν αισθανθούμε, ό,τι κι αν σκεφτούμε, υπάρχει κάτι μεσα μας, «κάποιος» που παρατηρεί τα πάντα. Αν ο νους μας, αντί να προσπαθεί να ελέγξει μια σκέψη μας με άλλες σκέψεις –που σχεδον πάντα αφορούν το παρελθόν και το μέλλον, δηλαδή χρονικές περίοδοι που δεν υφίστανται στην ουσια της ζωής μας!- μετακινηθεί σ’ αυτόν τον «παρατηρητή», τότε θα δούμε ότι η ατμοσφαιρα του φόβου εξαφανίζεται, και τη στιγμή που ο φόβος παύει να είναι παρών, σταματάει και η ανάγκη μας για έλεγχο!
Κάποιοι πιστεύουν οτι το αντίθετο συναίσθημα της Αγάπης είναι το μίσος. Αυτό δεν ειναι αλήθεια: Ο αντίποδας της Αγάπης είναι ο φόβος! Φανταστείτε τον εαυτό σας σαν ένα άδειο μπουκάλι. Αν επιλέγετε κατά τη διάρκεια της ζωής σας να γεμίζετε το «μπουκάλι» σας με φόβο, τότε δεν θα περισσεύει καθόλου χώρος για την Αγάπη. Αντίθετα, εάν «ανοίξετε» το «μπουκάλι» σας και το γεμίζετε, σε κάθε ευκαιρία, με Αγάπη, τότε δεν θα υπάρχει καθόλου χώρος μέσα σας για να αναπτυχθεί ο φόβος!
Η ψυχολογία του φόβου της ελευθερίας
Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από τον Θεό με πέντε φυσικά συναισθήματα: φόβο, θλίψη, θυμό, ζήλια κι αγάπη. Προτού καν γίνει κανείς έξι χρονών, όλα τα παραπάνω φυσικά συναισθήματα έχουν μετατραπεί σε αφύσικα!
Πως;
Με την εκπαίδευση που δεχόμαστε ως παιδιά συνεχώς κι επίμονα απ’ όλους τους αποδεκτούς φορείς κοινωνικοποίησης (δηλ. γονείς, συγγενείς, δασκάλους, κ.λ.π.) οτι η εκδήλωση των φυσικών συναισθημάτων δεν είναι ούτε αρεστή, ούτε επιτρεπτή σε ένα πλαίσιο στο οποίο χρειάζεσαι να είσαι αρεστός για να επιβιώσεις ψυχικά και σωματικά.
Οι άνθρωποι έχουν μονο δύο φυσικούς φόβους: την πτώση από μεγάλο ύψος, και τους ξαφνικούς δυνατούς θορύβους. Αν ανεβάσουμε ενα μικρό παιδί σε μια ψηλή εξέδρα – οποιοδήποτε παιδί- δεν θα κατέβει, γιατί διαθέτει έναν έμφυτο φόβο για το ύψος.
Όσον «θαρραλέος» κι αν πιστεύω ότι είμαι, αν κάποιος πυροβολήσει πίσω μου, θα εκπλαγείτε με την ταχύτητα που θα σκύψω…
Αυτές είναι οι φυσικές φοβίες: του ύψους και των δυνατών θορύβων. Μας έχουν δοθεί από την φύση μας προκειμένου να προστατευόμαστε σωματικά. Μας βοηθούν, στην κυριολεξία, να επιβιώσουμε.
Ποιούς άλλους φόβους έχετε; Τον φόβο του θανάτου; Της αποτυχίας; Της μοναξιάς; Της απόρριψης; Την υψοφοβία; Του αγνώστου; Φοβάστε τη γνώμη που έχουν για σας οι φίλοι και οι γείτονες; Τα φίδια; Τα ποντίκια; Τις αράχνες; Την αγοραφοβία; Και πάει λέγοντας…
Καταλήγουμε να έχουμε ένα εκατομμύριο αφύσικους φόβους που μας κάνουν δυστυχισμένους, και μεταφέρουμε αυτές τις φοβίες στα παιδιά και στα εγγόνια μας. Όπως έχει καταγραφεί τόσο όμορφα στη Βίβλο: «Αμαρτίαι γονέων παιδεύουσι τέκνα». Αυτό είναι το αυθεντικό νόημα της αμαρτίας…
Είναι πράγματι ασύλληπτος ο αριθμός των ανθρώπων που σπαταλούν το 90% της ενέργειάς τους βασίζοντας καθημερινές επιλογές τους στο φόβο! Αυτό είναι και το πραγματικό πρόβλημα των ανθρώπων. Αν στην ζωή σας μάθετε να επιτρέπεται στον εαυτό σας να βιώνει φόβο, θλίψη, θυμό, ζήλια, και δεν προσπαθείτε με νύχια και με δόντια να αποτρέψετε την έκφραση αυτών των ανθρώπινων συναισθημάτων, όταν αυτά φυσικά εμφανίζονται, τότε θα μπορέσετε ίσως κάποια στιγμή, αργά ή γρήγορα να αισθανθείτε και αγάπη για τους άλλους…
Αν στη ζωή σας κατορθώσετε να μην υπάρχουν άλλοι φόβοι πέρα από τους φυσικούς, τότε κατευθύνεστε προς μια ζωή πληρότητας.
Όλοι μας δυστυχώς τείνουμε πολυ συχνά στη ζωή μας να παίρνουμε σημαντικές αποφάσεις, οι οποιες βασίζονται σε υποσυνείδητους φόβους. Οι φόβοι που δεν γίνονται από μας αποδεκτοί και –γι’ αυτό- δεν βιώνονται συνειδητά, «τρυπώνουν» στο υποσυνείδητο, αφού μόνο εκεί μπορούν ανενόχλητα να συνεχίσουν να υπάρχουν αλογόκριτα…
Ο φόβος του να μή σε αγαπούν, ο φόβος της απόριψης, ο φόβος μήπως δεν φέρεσαι σωστά, ο φόβος του τι σκέφτονται οι άλλοι, έχουν προκαλέσει τις περισσότερες παιδικές αυτοκτονίες σ’αυτόν τον κόσμο. Αν έχετε παιδιά, θα ήθελα να πάτε στο σπίτι απόψε και να σκεφτείτε μόνοι σας πόσα «εάν» ακολουθούν την δήλωση «Σ’ αγαπώ…»;
Δεν είναι σπάνιο δίπλα σε ένα παιδικό φέρετρο να ακούς τους γονείς να μονολογούν: «Γιατί ήμουν τόσο σκληρός μαζί του; Γιατί δεν μπόρεσα να δω την ομορφία αυτού του παιδιού; Γιατί παραπονιώμουν που έπαιζε ντραμς κάθε νύχτα;… παραπονιόμουν διαρκώς. Απόψε θα έδινα τα πάντα για να τον ακούσω να παίζει ντραμς …».
Η πληρότητα στη ζωή είναι για κείνους που δεν φοβούνται τι θα πουν οι γείτονες, για τους ανθρώπους που δεν φοβούνται μήπως δεν είναι αγαπητοί.
(Το άρθρο βασίστηκε σε απόσπασμα του βιβλίου της Elisabeth Κubler-Ross “Θάνατος: μια αλλαγή ζωτικής σημασίας”, εκδ. Έσοπτρον)
Το ανεπαρκές «Εγώ» και ο φόβος της αγάπης
Όλοι μας είμαστε απόγονοι «τεμαχισμένων» ανθρώπων (δηλαδή γονέων που μεγάλωσαν μέσα από μια διαστρεβλωμένη έννοια αγάπης από τους δικούς τους γονείς).
Κυρίως γι’ αυτό τον λόγο, μαθαίνουμε συνήθως ποιοί «είμαστε» μέσα από τον προβληματικό τρόπο που διαπραγματευόμαστε τις σχέσεις μας με τους άλλους, μέσα από τις συγκεχυμένες συναισθηματικές μας εκδηλώσεις και συμπεριφορές.
Βιώνουμε δηλαδή τελικά το «Εγώ» μας ως μια «ακατάστατη» και ανώριμη οντότητα που μοιάζει να είναι ατελής, τραυματισμένη, και διασπασμένη σε πολλά κομμάτια. Μια οντότητα που δεν είναι σε καμία περίπτωση ικανή να κουμαντάρει με επιτυχία το πλήθος των απαιτήσεων της καθημερινότητας των σχέσεων μας με τους άλλους.
Επειδή ακριβώς –και στον βαθμό που- ταυτιζόμαστε μ’ αυτήν την ελλειμματική ψυχική δομή (το «Εγώ»), πολύ συχνά βιώνουμε συναισθήματα κενού, ματαίωσης, απουσίας νοήματος, έντονο ψυχικό πόνο, επίπονες εσωτερικές συγκρούσεις, κι αναποφασιστικότητα.
Αυτή η βαθιά πεποίθηση της ψυχικής μας αδυναμίας συνήθως μας οδηγεί σε συναισθηματική ευαλωτότητα, σε κρίσεις ενοχής, οργής, κι επιθετικότητας, που, κατά περίπτωση, στρέφονται εναντίον των ατόμων με τα οποία σχετιζόμαστε, ή εναντίον αυτού που συνηθίζουμε να τον/ την αποκαλούμε «εαυτό» μας.
Εύλογα κάποιος θα μπορούσε να συμπαιράνει σ’αυτό το σημείο, ότι μια τέτοια ψυχική αναστάτωση έχει σαν λογικό επακόλουθο ο άνθρωπος που την βιώνει να μην μπορεί ούτε να δώσει , αλλά και ούτε να πάρει αγάπη.
Πράγματι, η ίδια η αίσθηση τις προσωπικής μας ανεπάρκειας –την οποία όπως είπαμε την βιώνουμε ως αποτέλεσμα της ταύτισής μας με ένα ελλειμματικό κι ανώριμο «Εγώ»- είναι αποκλειστικά υπεύθυνη για την αδυναμία μας να δεχτούμε την αγάπη, και στην συνέχεια να την προσφέρουμε στους άλλους!
Κι ο λόγος είναι ότι, κατ’αρχάς, η ίδια η παθολογική ψυχική κατασκευή (το «Εγώ»), με την οποία έχουμε ταυτιστεί, υπάρχει ως αποτέλεσμα της πλήρους, ή της μερικής απουσίας της αγάπης! Αυτό το παραμορφωμένο και –στην καλύτερη περίπτωση- ελλιπέστατο “κατασκευαστικό” υλικό, η μαμά και ο μπαμπάς το ονομάσανε «γονεϊκή αγάπη», μας το προσφέρανε, κι εμείς –ως παιδιά- το δεχτήκαμε επειδή το χρειαζόμασταν τότε κατεπειγόντως αφού σ’αυτό έπρεπε να στηρίξουμε την σωματική & ψυχική μας αυτο-οργάνωση.
Αυτό όμως που, στην πραγματικότητα, χρειαζόμασταν ως βρεφη και παιδιά, και φυσικά τώρα, ως ενήλικες, είναι αυτό που δεν λάβαμε ποτέ: την αγάπη στην αυτούσια, ανόθευτη μορφή της, όχι στην κακέκτυπη και κακοποιητική της διάσταση.
Κατά δεύτερο λόγο, η βιωμένη στη ζωή μας, και –γι’αυτό- αδιάσειστη πεποίθηση της ανεπάρκειας του «Εγώ» να αγαπήσει και να αγαπηθεί, ως δική μας ανεπάρκεια και αδυναμία, έχει ως αποτέλεσμα να μοιάζει στα μάτια μας οποιαδήποτε προθεση για προσφορά αγάπης, ως άκρως επίφοβη & απειλητική, αφού η «αγάπη» έχει βιωθεί, στην καλύτερη περίπτωση, ως «υπό όρους ανταλλαγή» (π.χ. θα σ’αγαπώ μόνο εάν μου κάνεις τα χατήρια, αν είσαι καλό παιδί, κ.ο.κ.), και, στην χειρότερη, ως επιθετική ενέργεια εναντίον μας (π.χ. θα φας ξύλο, πλήγωσες την μητέρα σου που σ’ αγαπάει τόσο πολύ…, κ.ο.κ).
Δηλαδή, ουσιαστικά γαλουχόμαστε από τα πρώτα μας κιόλας βήματα σ’αυτόν τον κόσμο στον «φόβο της αγάπης»…!
Υπό αυτήν την έννοια, τίποτα δεν μας τρομάζει περισσότερο από την πιθανότητα να αγαπηθούμε!…
Απ’ την μια, κανείς μας δεν θέλει να κακοποιηθεί, ή να χρησιμοποιηθεί στο πλαίσιο μια στενής σχέσης, με το πρόσχημα της «αγάπης». Κι απ’την άλλη πάλι, ταυτιζόμενοι με ένα τοσο ανεπαρκές «Εγώ», μας είναι πάρα πολύ δύσκολο στο βάθος της συνείδησής μας να δεχτούμε οτι αξίζουμε κάποιος να μας αγαπήσει γι’ αυτό που –νομίζουμε ότι- είμαστε.
Πώς Θεραπεύονται οι Φοβίες;
Οι περισσότερες φοβίες μπορούν να θεραπευτούν με ψυχοθεραπεία. Η ομοιοπαθητική και η θεραπεία EMDR μπορούν να βοηθήσουν συμπληρωματικά σε σημαντικό βαθμό, ιδίως εκεί όπου οι φοβίες συνδέονται με τραυματικά γεγονότα ή με την παιδική ηλικία. Για τις πολύ σοβαρές περιπτώσεις όπου πλήττεται η λειτουργικότητα χρησιμοποιείται συμπληρωματικά και περιλαμβάνει φαρμακευτική αγωγή με αντικαταθλιπτικά και αγχολυτικά.
Τι μπορούμε τώρα να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε τους αρνητικούς μας φόβους και φοβίες;
Καταρχάς να μην αφήνουμε τον φόβο του παρελθόντος, να καθορίζει το παρόν μας και το μέλλον μας! Επίσης να προσπαθούμε να χρησιμοποιούμε την λογική και να σκεφτόμαστε κάτι που θα μας δώσει κουράγιο και ελπίδα!
Να προσπαθούμε να αγαπάμε σαν μικρά παιδιά, τα παιδιά αγαπάνε όλο τον κόσμο και τον πλησιάζουν χωρίς φόβο και καχυποψία. Να αποδεχθούμε πως η ζωή μας θα είναι μια καλή και μια κακή, αν γίνει αυτό τότε θα είμαστε πιο ήρεμοι. Τέλος θα χρειαστεί κάποιες φορές να αντιμετωπίσουμε «κατάματα» τους φόβους μας, όταν το κάνουμε αυτό τότε θα πάψουν να φαίνονται τόσο μεγάλοι στα μάτια μας!
Κλείνοντας θα ήθελα να αναφερθώ σε ένα από τα διδάγματα που αποκόμισα από την γνωστή ταινία ‘’V for Vendetta’’ πέρα από τα όσα έχουν λεχθεί και αντιγραφεί από αυτήν. Αυτό που ήθελε να διδάξει ο V στην Ίβι ήταν πώς να απελευθερωθεί από τους φόβους της και τελικά κατάλαβε πως η ζωή και η αξιοπρέπεια ήταν δικά της και κανείς δεν μπορούσε να τις τα στερήσει, ότι και αν της συνέβαινε.
Κατανοώ πως οι εποχές που διανύουμε είναι δύσκολες, μερικές φορές οι καταστάσεις μας ξεπερνούν και είναι λογικό να νιώθουμε φόβο, αλλά αν κατανοήσουμε πως κανείς δεν μπορεί να μας «πειράξει», αν δεν το «αφήσουμε», τότε όλα θα μας φανούν διαφορετικά!
ΚΛΕΙΣΤΕ ΕΝΑ ΡΑΝΤΕΒΟΥ
ΚΛΕΙΣΤΕ ΕΝΑ ΡΑΝΤΕΒΟΥ Ή ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΕΙΣΤΕ ΜΑΖΙ ΜΑΣ
ΚΛΕΙΣΤΕ ΕΝΑ ΡΑΝΤΕΒΟΥ
ΚΛΕΙΣΤΕ ΕΝΑ ΡΑΝΤΕΒΟΥ Ή ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΕΙΣΤΕ ΜΑΖΙ ΜΑΣ
Πατήστε εδώ
Βήματα για την απελευθέρωση από το φόβο
1. Αποδέξου το φόβο σου
Αν δεν αποδεχτείς τους φόβους σου, τότε αυτοί θα συσσωρεύονται με την πάροδο του χρόνου. Ο φόβος δεν είναι απλά ένα συναίσθημα, αλλά μια μορφή ενέργειας. Κάθε ενέργεια που συσσωρεύεται, κάποια στιγμή θα χρειαστεί μια διέξοδο. Καμία ενέργεια δεν είναι εφικτό να αποθηκεύεται στο σώμα για πολύ καιρό. Όταν λοιπόν δεν επιτρέπεις στο φόβο σου να απελευθερωθεί, τότε θα εκφράζεται με δυσφορία και πόνο.
Προκειμένου να απελευθερωθείς από τους φόβους σου, θα χρειαστεί να καταβάλλεις ενέργεια. Δεν είναι εύκολο, ούτε όμως ακατόρθωτο. Είναι ζωτικής σημασίας να απελευθερωθείς από τους φόβους που σε εμποδίζουν.
2. Αναγνώρισε το φόβο σου
Οι περισσότεροι άνθρωποι τείνουν να προσποιούνται πως ένα τρομακτικό γεγονός τους άφησε αλώβητους. Θεωρούν πως προσπαθώντας να ξεχάσουν ή να αγνοήσουν το γεγονός πως αισθάνθηκαν φόβο, θα τον κάνει να εξαφανιστεί οριστικά δια μαγείας. Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι διαφορετική. Κάθε φορά που νιώθεις φόβο, είναι καλό να τον αναγνωρίζεις και να τον διαχειρίζεσαι. Αντί να προσπαθείς να δραπετεύσεις από τον φόβο σου, μπορείς να καθησυχάσεις τον εαυτό σου πως είναι φυσιολογικό να βιώνεις αυτό το συναίσθημα.
3. Επικοινώνησε με το φόβο σου
Κάθε φορά που βιώνεις φόβο, μάθε να επικοινωνείς μαζί του. Προσπάθησε να καταλάβεις τι προσπαθεί να σου πει. Προκειμένου να έρθεις σε επαφή μαζί του, χρειάζεται πρώτα να παρατηρήσεις που ακριβώς στο σώμα σου έχει συσσωρευτεί η ενέργεια του φόβου. Μερικές φορές μπορεί να νιώθεις ένα σφίξιμο στην καρδιά, μια δυσφορία στο στομάχι ή μια ένταση στα άκρα σου. Εφόσον καταφέρεις να εντοπίσεις την πηγή της ενέργειας, τότε μπορείς και να επικοινωνήσεις μαζί της.
Οι ακόλουθες ερωτήσεις μπορεί να είναι βοηθητικές:
- Τι προσπαθεί να μου πει ο φόβος μου;
- Τι χρειάζεται να κάνω για να βοηθήσω στην απελευθέρωσή του;
Ένας διάλογος με τους φόβους σου μπορεί να αποκαλύψει χρήσιμες και σημαντικές πληροφορίες. Θα είσαι πλέον σε θέση να κατανοήσεις την πηγή αυτού του συναισθήματος και τι χρειάζεται για να νιώσει ο εαυτός σου ασφαλής.
4. Βρες τρόπους να τον απελευθερώσεις
Μία πάπια μετά από μια διαμάχη τινάζει έντονα τις φτερούγες της προκειμένου να διώξει την ενέργεια του φόβου. Αντίστοιχα, μπορείς και εσύ να βρεις τρόπους για να απαλλαγείς από την αρνητική ενέργεια. Μπορεί να είναι το κλάμα, το ουρλιαχτό ή οποιαδήποτε ενεργητική σωματική κίνηση.
Εστίασε στο μέρος του σώματός σου όπου έχει συγκεντρωθεί ο φόβος και προσπάθησε να διαισθανθείς τι είδους δραστηριότητα αποζητά το σώμα σου. Μόλις τη βρεις, το μόνο που μένει είναι να παραδοθείς σε αυτή την κίνηση, να την εντείνεις και να την επαναλάβεις μέχρι να νιώσεις ηρεμία.
Συμβουλές για συναισθηματική θεραπεία
Πολλοί άνθρωποι στις μέρες μας αντιμετωπίζουν δύσκολα συναισθήματα. Αρκετοί έχουν βιώσει καταστάσεις που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τους έχουν «συντρίψει» συναισθηματικά. Σε ορισμένες περιπτώσεις, κάποιοι υποφέρουν τόσο πολύ, ώστε κλείνονται στον εαυτό τους, από φόβο ότι αν ανοιχτούν, οι άλλοι θα τους δουν διαφορετικά. Κάποιοι ανησυχούν πως τα συναισθήματά τους θα είναι κατακριτέα. Ενώ άλλοι, τρομάζουν πως δε θα μπορέσουν να εκπληρώσουν τις προσδοκίες που έχουν οι γύρω τους γι’ αυτούς.
Προκειμένου να βοηθήσεις τον εαυτό σου να θεραπευτεί ψυχολογικά και να απελευθερωθεί από τους φόβους του, ακολουθούν μερικές συμβουλές:
1. Να είσαι ο Εαυτός σου
Είναι πολύ σημαντικό να μπορείς να είσαι ο εαυτός σου και να κάνεις αυτό που εσύ επιθυμείς, χωρίς να φοβάσαι την κριτική των άλλων. Βάλε τον εαυτό σου προτεραιότητα και μην επηρεάζεσαι από το πώς θέλουν οι άλλοι να είσαι.
2. Αναδιαμόρφωσε τον Εαυτό σου
Όλοι μας διαμορφώνουμε τον εαυτό μας ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο ζούμε. Δώσε στον εαυτό σου χρόνο για να χαλαρώσει και να σκεφτεί πως θα μπορούσε να μειώσει τη συναισθηματική δυσφορία που αισθάνεται. Γίνε ο τύπος ανθρώπου που μπορεί να διαχειρίζεται το άγχος του περισσότερο αποτελεσματικά. Εμπλούτισε την προσωπικότητά σου με θετικά στοιχεία που προηγουμένως δεν είχες.
3. Να αγαπάς και να αγαπιέσαι
Είναι απαραίτητο να αγαπάς τον εαυτό σου και να επιτρέπεις και στους άλλους να σε αγαπούν και να σε φροντίζουν. Μην κατακρίνεις αυτό που είσαι. Να νιώθεις πως αξίζεις την αγάπη τόσο τη δική σου όσο και των άλλων.
4. Κάνε ένα βήμα προς την αντιμετώπιση του υπερβολικού άγχους
Υποσχέσου στον εαυτό σου πως θα συνεχίσεις να δουλεύεις για την αντιμετώπιση του φόβου σου, ώστε να αποφεύγεις την περιττή ανησυχία ή το υπερβολικό άγχος.
Μπορεί να χρειάζεται μεγάλη δύναμη ψυχής για την απελευθέρωση από το φόβο. Η αντιμετώπιση του φόβου μας απαιτεί κουράγιο, το οποίο συχνά συνοδεύεται από την ικανότητά μας για συναισθηματική ρύθμιση.
Πηγές :
- Νευροεπιστήμες και Συμπεριφορά, Eric R. Kandel, James H. Schwartz, Thomas M. Jessell, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
- LeDoux, Joseph (October 2003). «The Emotional Brain, Fear, and the Amygdala». Cellular and Molecular Neurobiology. Volume 23 (4-5): 727-738. doi:10.1023/A:1025048802629.
- (Eric A. Kandel, Νευροεπιστήμη και Συμπεριφορά
- ( Μελέτη Οπτικών Προκλητών ∆υναμικών σε συνθήκες απειλής. Λαρετζάκη Τζούλια, Επιβλέπων Μπίτσιος Παναγιώτης Επίκουρος Καθηγητής Ψυχιατρικής, Ηράκλειο 2005 – 2006 Πανεπιστήμιο Κρήτης, ∆ιατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Οπτική και Όρασ
- Dr. Αριστοτέλης Βάθης Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής,
- Σχετικά άρθρα στο Psychology και Η ψυχολογία του φόβου της ελευθερίας Dr. Γρηγόρης Βασιλειάδης, M.Sc., Ph.D. Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής
- Φόβοι: τι είναι, από τι προκαλούνται, τι προκαλούν και πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν – Δάφνη Μουλαδάκη Ψυχολόγος
Διαβάστε επίσης:
- Άρθρο σχετικά με τον Φόβο και τις Φοβίες στην ιστοσελίδα psychologynet
- Σχετικό άρθρο στην ιστοσελίδα way2hope
- Ψυχολογικός φόβος: μια ατέρμονη πορεία στο θάνατο της ανθρώπινης ζωτικότητας
- Φόβος, ο εσωτερικός κριτής που μπορούμε να σωπάσουμε
- Σχετικά άρθρα για τον Φόβο και τις Φοβίες στην ιστοσελίδα Psychologynow
