Αρχέτυπα στα παιδικά παραμύθια. Όλο και περισσότερο ακούει κανείς τη γνώμη ότι τα παιδικά αφηγήματα και σενάρια τρόμου είναι η κατάλληλη πνευματική τροφή για τα παιδιά. Κατά πόσο αληθεύει όμως αυτό; Ποιες είναι οι επιδράσεις των αφηγημάτων και θεαμάτων τρόμου πάνω στην αν όχι αδιαμόρφωτη, τουλάχιστον αγνή παιδική ψυχή και ποια τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του «παραμυθένιου» μαγικού τους κόσμου; Ποια κατάλοιπα βαριάς κληρονομιάς ενός σαδιστικού παρελθόντος κουβαλούν μαζί τους αιώνες τώρα, τα σενάρια-αφηγήματα τρόμου; Γιατί Παιδαγωγοί και Ψυχολόγοι δεν πρόσεξαν ποτέ τα τραγικά γνωρίσματα και αποτελέσματα αυτών των σεναρίων και μιλούν για ένα δήθεν «Παιδικό αγνό κόσμο;…»
Από τα πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι είχαν τη συνήθεια να επικοινωνούν με σύμβολα. Ο κόσμος γι’ αυτούς ήταν ένα θαύμα που δύσκολα μπορούσε να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό. Τα φυσικά φαινόμενα φάνταζαν μεγαλόπρεπα, ασυνήθιστα, άγνωστα. Η δίψα της αναζήτησης, ο φόβος του άγνωστου, η προστασία από τη φύση, ο αγώνας για την επιβίωση και η περιέργεια, οδήγησαν τον ανθρώπινο νου στη θεοποίηση αυτών των δυνάμεων, των φυσικών νόμων, των φυσικών φαινομένων και στοιχείων, που δεν μπορούσαν να πλησιάσουν οι αισθήσεις και να αγγίξει ο άνθρωπος. Μπρος σ’ αυτή την αδυναμία της σύλληψης ο νους άρχισε να εκφράζει με παραστάσεις και σύμβολα ό,τι δεν μπορούσε να πλησιάσει. Να μεγαλοποιεί, να συμβολοποιεί, να παρομοιάζει και να παραμορφώνει ό,τι του ήταν άγνωστο και ακατανόητο. Έτσι γεννήθηκε σιγά σιγά ο μύθος.
Σχεδόν κάθε λαός στον πλανήτη μας έχει να παρουσιάσει τη δική του μυθολογία και παράδοση. Ένα δικό του κόσμο γεμάτο από θεούς, δαίμονες, ήρωες, από μυστικές δυνάμεις και στοιχεία της φύσης, από βασίλισσες, πρίγκιπες και νεράϊδες. Ένα κόσμο όπου καλπάζει η φαντασία και φαίνεται η προσδοκία για το καλύτερο. Ένα κόσμο μέσα στον οποίο παλεύουν αδιάκοπα το καλό με το κακό. Ένα κόσμο ιδανικό, ιδεώδη, φανταστικό!
ΤΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΤΡΟΜΟΥ ΣΑΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΤΡΟΦΗ
Τα παιδιά κυρίως τρέφονται από αυτές τις διηγήσεις που τόσο απλά και περίτεχνα τα μεταφέρουν μέσα από τα μονοπάτια της φαντασίας πίσω σ’ ένα μακρινό παρελθόν όπου ο ήρωας χρησιμοποιώντας αξιοθαύμαστα μέσα αντιμετωπίζει τρομακτικούς κινδύνους μέσα από δυναμικές περιπέτειες ή σε ένα αδιανόητο μέλλον όπου ο χρόνος κυλά διαφορετικά κι όλα συμβαίνουν διαφορετικά, φανταστικά. Καμία σχέση δεν έχει τη λογική της αναλογία. Όλα συμβαίνουν παραμορφωμένα , διογκωμένα, διαστρεβλωμένα και τις περισσότερες φορές παράλογα.
Ό,τι δεν μπορεί να καταφέρει ο άνθρωπος στην καθημερινή ζωή του, εύκολα μπορεί να το κατορθώσει η φαντασία μέσα από το όνειρο, την παραμόρφωση και το παραμύθι. Έτσι η αδυναμία γίνεται ονειροπόληση και ο αδύναμος παιδικός χαρακτήρας ταυτίζεται με αυτόν του ήρωα που τον μιμείται είτε θετικά είτε αρνητικά και στρέφει το παιδί στην προσδοκία του θαύματος. Το κάνει αδύναμο να αντιμετωπίσει τις δύσκολες καταστάσεις που του επιφυλάσσει η ζωή και περιμένει τον από μηχανής θεό να δώσει μια λύση. Το παιδί προσπαθεί να μιμηθεί το θάρρος του ήρωα αλλά δυστυχώς δεν έχει στη διάθεση του τα εξωπραγματικά μέσα που διέθετε εκείνος με αποτέλεσμα την αποτυχία.
Η διαπίστωση από το παιδί ότι η ζωή δεν είναι παραμύθι, το κάνει να στραφεί στον εαυτό του, να κλειστεί σ’ ένα φανταστικό δικό του κόσμο ονειρικό και ανήμπορο να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής. Έτσι το παιδί γίνεται εσωστρεφικό, νωχελικό και αποτραβηγμένο από τον κόσμο.
Από την άλλη τα σενάρια τρόμου καταγίνονται με θέματα εξωπραγματικά και τα πρόσωπα που χρησιμοποιούν είναι πάντα εξώκοσμα πλάσματα της φαντασίας με δυνάμεις και ικανότητες πολλές φορές υπερφυσικές και παράλογες. Ανθρωπόμορφα ζώα με φωνή, λογική και αισθήματα που συμπεριφέρονται σαν άνθρωποι με τις αδυναμίες και τα ελαττώματά τους. Άνθρωποι που συμπεριφέρονται σαν ήρωες, υπεράνθρωποι, πέρα από τις ανθρώπινες αδυναμίες και απαλλαγμένοι από τα ανθρώπινα ελαττώματα, τέρατα, ζόμπι, βρικόλακες, κανίβαλοι, δράκοι. Όλα αυτά αποτελούν παραδείγματα προς μίμηση τάχα και γίνονται ινδάλματα για το παιδί. Έτσι συνηθίζουμε το παιδί να ζει με τη φαντασία του ονειροπολώντας κάθε φορά που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα σ’ ένα δικό του κόσμο πλημμυρισμένο από τέτοιου είδους πλάσματα της φαντασίας του που θα ήθελε να μοιάσει και να συμπεριφέρεται όπως αυτά. Σ’ ένα κόσμο φανταστικό, παράλογο και γιατί όχι παρανοϊκό.
Δυστυχώς, άθελα μας ίσως, σπρώχνουμε το παιδί σε ένα κόσμο γεμάτο νεράϊδες, μάγισσες, βασίλισσες, πριγκηπόπουλα, τέρατα, ζόμπι και δράκους. Σε ένα κόσμο εξωπραγματικό και πολλές φορές τρομακτικό. Έτσι το παιδί μεγαλώνει με το φόβο του κακού δράκου, του βρικόλακα, του ζόμπι, του μπαμπούλα και φαντάζεται τον εαυτό του τον ήρωα που θα τον σκοτώσει. Το κορίτσι μεγαλώνει με την ελπίδα του ερχομού του αγαπημένου της πρίγκιπα, που καβάλα σ’ ένα άσπρο άτι, θα έρθει να την πάρει μακριά σ’ ένα πανέμορφο βασίλειο, αφού την ελευθερώσει από τις μάγισσες και τη μιζέρια της πραγματικότητας. Τι πικρή απογοήτευση όμως για το παιδί όταν συνειδητοποιεί ότι τέτοια πράγματα συμβαίνουν μόνο στα παραμύθια! Ότι η πραγματικότητα απέχει πολύ από κείνο τον όμορφο παραμυθένιο κόσμο. Και πόσο μάλιστα όταν το παιδί κορίτσι λ.χ. δεν διαθέτει τα εχέγγυα εκείνα που θα μπορούσαν να τραβήξουν την προσοχή του πρίγκιπα! Έτσι ένα άσχημο κορίτσι ζει πάντα με την ελπίδα, μέσα στο δικό του παραμυθένιο κόσμο και δύσκολα προσαρμόζεται πλέον στην πραγματικότητα.
Ο κόσμος των σεναρίων τρόμου αποφεύγει επίμονα την πραγματικότητα και καταφεύγει στη νύχτα, στο όνειρο, στα φαντάσματα και στο βασίλειο των πνευμάτων, των τεράτων και των ζόμπι
«Τα σενάρια τρόμου κατά τον Ράτνερ, φέρνουν τη σφραγίδα μιας ανθρωπότητας ωμής εχθρικής και βίαιης.
Η σκληρότητα η κακία, η εχθρότητα, το μίσος και η βία, καθρεφτίζονται καθαρά μέσα στις διηγήσεις με τις οποίες νομίζουμε ότι μορφώνουμε την παιδική ψυχή. Εδώ υπάρχουν ανθρωποφάγοι, μάγισσες, τέρατα, δαίμονες, ζόμπι, βρικόλακες, φαντάσματα, πνεύματα, απατεώνες και αδικημένοι. Ένας κόσμος όπου οι άνθρωποι σφάζονται, αποκεφαλίζονται, σουβλίζονται και ψήνονται και όλα αυτά με την μεγαλύτερη φυσικότητα σαν να ήταν ο κόσμος ένα φρενοκομείο, μια φωλιά δολοφόνων ή μια ζούγκλα όπου τρώει ο ένας τον άλλο.
Δυστυχώς, παρά την αντίθεση μερικών παιδαγωγών τέτοιες φρικιαστικές ιστορίες είναι αδύνατον να ωφελήσουν την αγνή παιδική ψυχή. Τέτοιες διηγήσεις εμπνέουν στο παιδί φόβο και κλονίζουν την εμπιστοσύνη του στον κόσμο της πραγματικότητας. Το ενδιαφέρον του παιδιού σε τέτοια εκτρώματα μιας αρρωστημένης φαντασίας αντιστοιχεί σ’ εκείνη τη «χαρά της αγωνίας» που αισθάνεται και ο μεγάλος πέφτοντας στη φθηνή διασκέδαση του αστυνομικού μυθιστορήματος, των κόμικς, των ταινιών φρίκης και της πορνογραφίας. Ο ερεθισμός της αγωνίας παρέχει και ηδονικά συναισθήματα χαράς, που σπάνια τους λείπει μια παθολογική ρίζα. Το παιγνίδι με τη φρίκη καλλιεργεί στην ανθρώπινη ψυχή τις συγγενείς διεγέρσεις του σαδομαζοχισμού, την αρρωστημένη δηλαδή περιέργεια, να υποφέρει ή να κάνει τους άλλους να υποφέρουν.
Τα σενάρια τρόμου έχουν ξεφύγει από την αρχική έννοια του μύθου. Ενώ ο μύθος κατά την αρχαία έννοια, είναι προφορική μετάδοση, παραμύθι τρόμου είναι κάτι το εντελώς φανταστικό που κινείται στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον…παραποιημένο, παράλογο και διογκωμένο.
Το συγκεκριμένο παραμύθι οδηγεί το παιδί σ’ ένα μαγικό-μυστικιστικό κόσμο, που ελάχιστη σχέση έχει με την πραγματικότητα. Είναι όμως σωστό να οδηγούμε το παιδί από την πραγματικότητα σε μία τρομακτική χώρα του ονείρου, όπου όλα συμβαίνουν παράλογα και οι φυσικοί νόμοι υποχωρούν μπροστά στην αρρωστημένη και παρανοϊκή φαντασία; Όταν θέλουμε να προετοιμάσουμε σωστά το παιδί για την προσαρμογή και συνύρπαξή του με την ανθρώπινη κοινωνία, όταν θέλουμε να του διδάξουμε το καλό και την αλήθεια, να το εμπνεύσουμε με θάρρος και εμπιστοσύνη για τη ζωή, επιτρέπεται να το παραπλανούμε με διηγήσεις όπου οργιάζει η έχθρα, το μίσος, η αγωνία, η σκληρότητα, η βία, ο κανιβαλισμός, η απάτη και το ψέμα;
Θα πρέπει επιτέλους οι γονείς να αναλογισθούν τις ευθύνες τους και η επιλογή τους στις παιδκές διηγήσεις να είναι τέτοιες που να εμπνέουν στην παιδική ψυχή θάρρος και εμπιστοσύνη για τη ζωή, να καλλιεργούν, να τονίζουν και να σταθεροποιούν το παιδικό αίσθημα της κοινωνικότητας, να εμφυτεύουν την αγάπη, την αλήθεια, την ηθική και την τάση προς το καλό μέσα από ένα σωστά δοσμένο ηθικό κώδικα.
Πόσο αγαθά σκέφτονται οι μεγάλοι για το παιδί αφήνεται να εννοηθεί από τα μπεστ σέλερ της παγκόσμιας λογοτεχνίας που είναι γεμάτα από ακρότητες και απανθρωπιά για την οποία ισχυρίζεται κανείς ότι αποκρίνεται στην παιδική ψυχή.
Ζούμε, συνεχίζει ο Ράτνερ, σ’ ένα κόσμο που αλλάζει γρήγορα, όπου οι εκπαιδευτικές ιδέες διαμορφώνονται επαναστατικά κάτω από την επίδραση των ψυχολογικών ερευνών. Σήμερα γνωρίζουμε περισσότερο από κάθε άλλη φορά ότι στο παιδικό δωμάτιο προετοιμάζεται το μεγάλο πεπρωμένο της ανθρωπότητας. Η υπερνίκηση βάρβαρων καταστάσεων της κοινωνικής ζωής-πείνα, αθλιότητα, αδικία, πόλεμοι, προλήψεις, απάτη, ψέμα-χρειάζονται εκπαιδευτικές προϋποθέσεις που να εμπνέουν στο παιδί μια κοσμοθεωρία με ανθρωπιστικά αισθήματα. Το παραμύθι, εξάρτημα της αυταρχικής και τρομοκρατικής παιδαγωγικής του παρελθόντος, δεν επιτρέπεται να περάσει ανεξέλεγκτο στο μέλλον.
Η ψυχολογία του βάθους θεωρεί τον κόσμο των σεναρίων τρόμου σαν γέννημα σκοτεινής, αρρωστημένης, παθολογικής και βλαβερής φαντασίας. Συχνά ευαίσθητα παιδιά ταράζονται από τα φαντάσματα των σεναρίων τρόμου που τα ακολουθούν μέχρι τα όνειρα τους. Σε άλλα δεν παρουσιάζονται φανερά συμπτώματα αλλά η σκληρότητα των σεναρίων τρόμου δείχνει τις συνέπειες της στη μετέπειτα ζωή.
Είναι καιρός να αμφισβητήσουμε αυτή την πλάνη. Δεν έχουμε για το παιδί καμιά καλύτερη πνευματική τροφή από αυτά τα υπολείμματα ενός φρικιαστικού, βάρβαρου και απάνθρωπου παρελθόντος. Οτιδήποτε διηγούμαστε στο παιδί αφήνει ίχνη και χαράσσεται στη σκιέψη και στην αίσθησή του. Γιατί λοιπόν η πρώτη του γνωριμία να γίνεται με το συγκεκριμένο τύπο παραμυθιού όπου κυριαρχεί η πανουργία, η δολιότητα, η εκδίκηση και ο φόνος; Οι άνθρωποι έχουν πολύ λίγο προσέξει ότι το σενάρια τρόμου δίπλα στην θελκτικότητά παρουσιάζει και αποκρουστικά γνωρίσμτα. Πώς είμαστε σίγουροι ότι το παιδί στο άκουσμα τέτοιων διηγήσεων δεν αισθάνεται ότι θα του συμβεί κάτι παρόμοιο; Με το παραμύθι τρόμου δεν μαθαίνει το γνήσιο θάρρος για τη ζωή και ο προσανατολισμός του δεν κατευθύνεται στο σωστό δρόμο, όπου από τη μαγεία, τη βασκανία, την πανουργία, την απάτη, τη δολιότητα και το ψέμα περιμένει τη λύση των προβλημάτων της ζωής.
Αθανάσιος Ζερμπίλης
